Per dashurine dhe humbjen e saj

Pipilotti Rist e njoha per here te pare ne nje nga ekspozitat dedikuar puneve te saj, ne Zurich; qytetin ku jeton edhe ajo. Ishin fillimet e saj. Ishte ekspozita personale e pare e saj. Qe atehere kane rrjedhur shume vite dhe Pipilotti Rist eshte tashme nje artiste e rendesishme, jo vetem per ne qe jetojme ne Zurich dhe qe Pipilottin e konsiderojne nje nga ato simbolet e rendesishme te qytetit. Pipilotti Rist eshte nje artiste e artit konceptual e njohur per videoinstalacionet e saj. Per ne qe jetojme ne Zurich, Pipilotti eshte e njohur edhe per banden e saj Les Reines Prochaines. Edhe pse banda eshte ndare, ajo ekziston akoma si nje band kult ne memorien kolektive lokale. Ndoshta lidhja e saj me muziken shpjegon faktin qe muzika eshte nje element i rendesishem i videove te saj. Videot e saj jane nje kryqezim i realitetit me fantazine. Jane video qe kane dicka magjike, dicka qe te ben te ndihesh sikur po ecen ne te pandergjegjshmen, dicka prej endrre; qe te mban te mberthyer e qe te mberthen me shume sa me shume t'i shohesh. Videoja e meposhtme eshte ndertuar mbi kengen e Chris Isaak "Wicked Game". Pipilotti i ben nje riinterpretim kesaj kenge, nje interpretim qe nuk do ta harroni kaq lehte. Sepse ...

I am a victim of this song: Pipilotti Rist, 1995

Swiss press photo 2007

Ja, me ne fund. Si ne cdo fundviti, edhe ne fundin e 2007es, u ndane cmimet e fotografise gazetareske zvicerane. Nje cmim i rendesishem, me nje tradite 17 vjecare; per te cilen konkuruan 1841 fotografi dhe 135 fotografe gazetarie. Fotografite ndahen ne 6 kategori (shih me poshte) dhe reflektojne temat qe dominuan shtypin zviceran per vitin 2007: Lufta, dhuna e te rinjve, ekologjia.

1. Art dhe kultur

Cmimin e madh, dhe njekohesisht ate te artit dhe kultures, e fitoi fotografi zurighes Michael Würtenberg. Fotografia e tij ka ne qender aksionin per Greenpeace te artistit amerikan Spencer Tunick. 600 njerez lakuriq marshojne ne gletcherin Alet (Zvicer). Lakuriqesia e njeriut sherben si metafore per ndjeshmerine e gletcherve (lumenj akulli, tipike ne alpet zvicerane) ndaj ngrohjes globale.

„Lakuriq ne Aletschgletscher", Michael Würtenberg, Zürich

2. Internacional

Cmimin ne kategorine internacional e fitoi nje fotografi bardhe e zi e Sylvain Savolainen, me teme kerkimin e diamanteve ne Sierra Leone.

„Sierra Leone: l'éclat de la guerre", Sylvain Savolainen, Genève

3. E perditshmja dhe mjedisi

Nga seria fotografike "Dhuna e te rinjve: Ne Inselspital Bern",
Michael Sieber, Thun

4. Portrete

„Portreti i nje te riu", Christine Bärlocher, Zürich

5. Sport

Ne kategorine sport fitoi fotografia e Pierre Albouy, nje fotografi kushtuar "akrobateve" te rruges teksa kerkojne te arrijne qiellin.

„"Parkour" brenda rrugeve te qytetit tone", Pierre Albouy, F-St-Julien-en-Genevois

6. Aktualitet

"Permbytja ne Kanton Aargau", Bruno Voser, Hildisrieden

Grip dashurie

Ah, sa do te deshiroja te isha aty e te te ndihmoja, - thote ajo ne nje psheretime. Ajo eshte mamaja ime, qe flet nga Tirana ime, jone, 1000km larg meje. Telefoni ma sjell ate ne veshin tim. Cdo te shtune. Kjo eshte rutina jone disavjecare. Rutina qe mban gjalle lidhjen tone, qe na informon per cdo gje qe ndodh brenda nje jave ne jetet tona.

Shpesh nuk ndodh asgje brenda nje jave, dhe ne vetem se ripertypim gjera qe i kemi thene e sterthene; por qe prape na shijojne se na mbushin mungesen fizike, se na ben te ndihemi sikur jemi ulur per nje kafe diku per qejfin tone; si dikur. Por, nganjehere, brenda nje jave ndodhin ngjarje te vogla; nga ato qe na bejne te kukurisim e qeshim, te habitemi, te revoltohemi; por per nje kohe te shkurter. Sepse, ne momentin qe ulim telefonin, por ndoshta vetem disa ore me pas, cdo gje eshte harruar. Por, ka edhe nga ato javet, jo dhe kaq te shpeshta brenda nje viti; ku ndodhin ngjarje te medha, te paharueshme; nga ato qe te ndryshojne jeten. Fillimi i studimeve apo mbarimi i saj, gjetja e punes se enderrave apo ngelja pa pune, suksese ne karriere apo deshtime. Lindja e nje dashuri apo perfundimi i saj, martesa apo ndarja, fillesat e nje jete apo mbarimi i hershem i saj, lindja e nje jete apo vdekja, ditelindje, semundje pa shprese apo grip.

Ne ritualin telefonik te radhes une i tregoj, pikerisht, per gripin. Per kete grip qe prej nje jave na ka bere prene e vet. Na ka bere hije te vetevetes. Te gjitheve; te medhenj e te vegjel.

Eshte gati e parashikueshme. Cdo vit, ne kete kohe; ne fundvit, gripi ulet kembekryq midis nesh. Per arsye qe nuk i di. A eshte e ftohta qe zakonisht shoqeron fundin e vitit? A eshte thjesht nje ritual gripi? Apo, eshte trupi dhe mendja e stresuar nga viti i gjate qe fton gripin, per te rene ne qetesine e kerkuar por te padhene?

I llogarisin ne miliona Sfr demet qe shkakton gripi per vit ne Zvicer. I llogarisin ne qindra te vdekurit nga gripi ne vit. Vit per vit. Ndersa shohim me frike nga mundesia e shfaqjes se SARSIT agresiv, harrojme gripin; kete te njohur te madh, kete shoqerues konstant te jetes sone qe na demton pa spektaklin e nje SARSI, sepse shume i rendomte. Perpiqemi ta frenojme me vaksina, dhe ai; mashtruesi i madh, na rreshqet nga duart e rishfaqet ne nje forme tjeter. Nje forme e re qe i shtohet kokteilit te vaksines. Nje forme e re qe shpejt do te shnderrohet ne nje forme tjeter; si per te na treguar e ritreguar qe aftesite mrekulliberese te njeriut modern jane te kufizuara. Vuajtja e pashmangshme.

Te isha aty te te ndihmoja, - deshiron trishtueshem ime me dhe sjell tek une kujtime femijerie, kujtime gripi. Pa dhimbje, pa temperature te larte. Jo, keto nuk i kujtoj. Por, kujtoj mamane tek me rrinte prane, me koken time ne preherin e saj, doren time ne doren e saj. Cdo grip ishte per mua nje moment afrimi. Momenti kur largoheshin zenkat, sherret, zhgenjimet, hidherimet, mbetjehatrit. Momenti kur hapeshin te gjitha dyert, kur zemrat ishin aty per njera-tjetren. Momentet kur ne vinin nje hap me prane njera-tjetres. Momentet qe na mbushnin me dashuri, tolerance e durim per te ardhmen, deri gripin tjeter.

E shtrire ne krevat, midis dy femijeve te mi, shoh historine te perseritet. Im bir shtrihet ne te mengjer, me koken mbi preherin tim. E vogla shtrihet ne te djathten time, me koken zhytur ne sqetullen time. Eshte gripi i pare i saj. Semundja e saj e pare. Deri tani jeta ishte e bukur, e pakomplikuar per te. Kurse tani, asaj i duhet te mesohet me hundet e bllokuara dhe veshtiresi frymemarrje, me kollitje mbytese. E konfuzuar me kete ndryshim te shpejte e radikal, e vogla reagon me nervozizem dhe me te qara. Te qara lutese, te qara qe kerkojne rikthimin e normalitetit te meparshem. Im bir reagon me qete. Ndoshta, sepse nuk eshte hera e pare. Ndoshta sepse temperatura e larte ja ka bere koken te rende, mendimin te veshtire. Ne momentet kur temperatura largohet per disa ore, krizat e moshes; problemet e identitetit te tij behen te degjueshme e kuptueshme.

Mami, une jam djale, e vertete, - thote me syte e drobitur qe kerkojne pergjigje.
Po, lepurush, ti je djale, - e siguroj une.
Era eshte vajze, - thote duke treguar nga e motra.
Po, ajo eshte e vajze.
Era nuk ka bibilush, e vertete mami? Vetem cunat kane bibilush.
Po, - pergjigjem une me buzeqeshje, - vajzat nuk kane bibilush. Ato kane lulushe.
Tamam, - me konfirmon me mbyllje sysh.
Ajo eshte bebe, e vogel. Une jam i madh, - thote shume i qarte i vogli, - ajo nuk shkon ne kopesht ne vjeshte. Vetem une. Mami, kur te behet dimer une kam ditelindjen.
Po, i dashur, - e garantoj une.

Jane bisedat tona keto dite gripi dimri. Dimri qe ne konceptin e nje akomajokatervjecari ekziston si nje dite e vetme, dita e ditelindjes se tij; qe eshte akoma larg, dikur ne mesin e dimrit. Por, koncepti i kohes, ashtu si e konceptojme ne te rriturit; eshte i veshtire per te. E kaluara eshte gjithmone dje. E ardhmja eshte nje here gjume, dy here gjume, tre here gjume. Ose thjesht: Dimri i ditelindjes. I perkedhel koken dhe marr doren e tij ne doren time. Dhe ndjej se jemi afruar nje hap me shume se dje. Ndjej dashurine, nje lloj i vecante dashurie, qe shkon e pershkron trupat tane. Si ajo midis meje dhe sime meje dikur.

Pertej temperatures, dhimbjeve te grykes, kolles, dhimbjes se kokes, pafuqise se gjymtyreve, ajrit te rende te dhomes te saturuar me djerse gripi dhe arome caji: eshte kjo lloj lidhje ajo qe ngelet. Ndoshta, ky eshte edhe qellimi i ardhjes se gripit tek ne: per te na dhene kohe per te ndjere njeri-tjetrin, per ta nuhatur njeri-tjetrin, per ta dashur njeri-tjetrin ne menyren me te paster te mundshme, per te pasur pak kohe per njeri-tjetrin. Per te krijuar jo vetem nje lidhje te castit, por edhe kujtimet e se nesermes; qe do na mbajne perjetesisht te lidhur me njeri-tjetrin, te lidhur ne dashurine tone per njeri-tjetrin. Dhe, keshtu, me ze gjumi midis dy vogelusheve, mua; nenen e tyre, qe teksa pergjumet enderron te jete vete vogelushe me koken ne preherin e mamase se saj. Ah, sikur te ishte ketu, prane meje, - eshte mendimi im i fundit. Ne nje psheretime.

Ringjallja

Pamjen ne te majte ndoshta e kujtoni te gjithe. Eshte ish-shtepia e ciftit kinez Yang Wu dhe Wu Ping qe refuzuan ta shisnin shtepine e tyre, ta sakrifikonin ate per hir te modernizmit. Keshtu qe, nje dite; cifti kinez u gjet ne shtepine e vet i rrethuar nga nje grope e madhe, nje pamje absurde qe beri xhiron neper bote me shpejtesine e eres sibernetike. Edhe pse te shnderruar ne simbol te rezistences dhe te simpatizuar nga miliona njerez rreth e qark globit, cifti e humbi betejen dhe nga shtepia e tyre ka ngelur vetem kjo fotografi (mbase edhe sekuenca filmike te rregjistruara ne video e ruajtur ne videoteken personale). Fotografi e video qe ndoshta ata i nxjerrin nga synduku i tyre apo i internetit sa here qe i kap malli, merzija, dufi, rebelimi dhe kujtimi i qendreses.


Mijera kilometra larg nga vendi i ngjarjes, dhe kohe me vone; ne little big city Zurich zhvillohet nje konkurs nderkombetar arkitekture. Qellimi i tij; perzgjedhja e zgjidhjes me te mire per te risjelle pak jete ne nje nga pikat me te shemtuara te qytetit: Hardbrücke. Pjese e te ashtequajtur zone industriale e Zurichut, Hardbrücke, prej shume kohesh aspak me industriale; dominohet nga konstruksione betoni dhe prania e zhurmshme e autostrades. E ftohte, aspak mikepritese dhe pafytyre; kjo pjese e qytetit eshte si mish i huaj ne nje qytet me pretendime te medhaja stili dhe shijeje. Prandaj, bashkia e qytetit ndermori kete konkurs duke i vene nje teme simbolike: mbijetesa. Midis morise se arkitekteve, garen e fitoi bashkepunimi i dy studiove te arkitektures; Thomas Demand (Berlin) dhe Caruso St. Johns Architects (Londer). Ideja e tyre ishte e thjeshte por jo e papare dhe e panjohur per te gjithe pjesemarresit ne konkurs dhe per jurine: Rindertimi i shtepise se ciftit kinez Wu.

Keshtu qe, cifti kinez, pervecse percmallimit nepermjet fotografise apo internetit, videove familjare, mund te vije sa here te doje ne Zurich e ta shohe ate nga afer, ta preki, ta ledhatoje apo ta qaje. Bile, mund edhe te darkoje aty, sepse kjo shtepi do te kete funksionin e nje restauranti. Kuptohet, shpenzimet e udhetimit dhe ato te darkosjes cifti do te duhet t'i mbuloje vete.

Sidoqe te jete, kopia e shtepise se re ndryshon ne shume gjera nga origjinali: kushton 1.2 milione franga zvicerane (por ndoshta edhe me shume, sic rendom ndodh: vlera ne fund te ndertimit eshte disa perqind me e larte se ajo e planifikuar), do kete cilesi shume te larte (zvicerane), e ka ekzistencen reale dhe mediatike te kushtezuar nga origjinali dhe me shume se mbijetese eshte ceshtje ... lluksi.

Ngushellohuni: Ka edhe me keq

Pamjet e meposhtme jane marre nga parlamenti i Korese se Jugut, javen qe shkoi. Naja. Gjera qe ndodhin. C'te themi? Pervecse: Kur politikanet e marrin politiken pak me shume personalisht nga c'duhet, kudo qe te jene, rezultati eshte i njejte.

Reaksione popullore

Asnje politikan zviceran nuk ka arritur te inspiroje kaq kreativitet popullor sa Christoph Blocher. Ja disa fragmente:

Eveline Widmer-Schlumpf thote: JA! (updated)

Ne oren 8.00, Eveline Widmer-Schlumpf pranoi postin e saj si ministre e shtate e kabinetit Zviceran, e shoqeruar nga standing ovation. 10 minuta me pas Presidenti i Partise Popullore Zvicerane (SVP), po ne te njejten salle, deklaroi daljen ne opozicion te partise se tij. Nje analize e ngjarjeve, vijon me vone. Me poshte nje permbledhje e zgjedhjeve (ne gjermanisht).

Krimi ne Bundeshaus (updated)

Te gjithe te interesuarit per politiken Zvicerane:

Sot, ne parlamentin zviceran, po zhvillohen zgjedhjet rikonfirmuese: rikonfirmojme nese i duam apo jo ministrat qe kemi. Ne se po i leme, nese jo zgjedhim dike tjeter. Te gjithe ministrat hyjne ne nje gare me kandidate te rinj. Parlamenti vendos ne se i vjetri do rizgjidhet apo ne vend te tij do zgjidhet i riu. Procedura kalon nganjehere ne disa raunde, derisa njeri prej kandidateve te marri numrin e kerkuar te votave. Lajmi sensacional vjen nga radioja (sepse eshte e pamundur te lidhesh me gazetat online, une dhe 1 milione gjermanofoles jemi duke bere te njejten gje: provojme cdo minute te lidhemi me to per te marre vesh ecurine e zgjedhjeve):

Bundesrat Christoph Blocher ist abgewählt!

Ministri i drejtesise Blocher nuk eshte rizgjedhur. Ne raundin e dyte, ai ka arritur te marre vetem 68 vota. E pabesueshme. E papritur. Garen e ka fituar Eveline Widmer-Schlumpf me 125 vota (shumica absolute e kerkuar), nje femer, e se njejtes parti (SVP); emri i se ciles nuk me thote asgje. Femra, kandidate e mundshme e se ardhmes, sapo e ka marre vesh lajmin dhe i ka hipur makines ne pragun e shtepise ne Graubünden dhe ka marre udhen per ne Berne. Mberrin aty pas nja dy oresh. A do ta pranoje kandidaturen femra deri pak minutash e panjohur? I gjithe vendi pret me padurim. SVP deklaron paraprakisht se nese kandidatja pranon zgjedhjen, SVP do te kaloje ne opozite. Nese kjo ndodh, ky moment do te shenonte daljen e SVP nga qeveria. Aktualisht SVP ka 2 ministra, te mbrojtjes (Samuel Schmidt) dhe drejtesise (Blocher i pakonfirmuar). Ne se SVP del ne opozicion, pyetja eshte ne se z. Schmidt dhe e sapozgjedhura do ndjekin politiken e partise dhe do dalin nga qeveria, apo do vendosin te rrine per te respektuar konkordancen dhe te punojne se dy individe pa parti.

Frau Widmer-Schlumpf hyri ne kulisat e parlamentit rreth ores 13.15. Ekipi televiziv u mundua me kot t'ja fokusonte fytyren. U mjaftuam vetem me mbrapakoken. Widmer-Schlumpf, e mbeshtjelle nga nje mori bodygardesh, u zhduk nukediseku. 15 minuta me vone fillon seanca. Por zhgenjimi ishte i madh. Sepse jo vetem qe nuk ja pame fytyren kandidates. Por! Ajo ka kerkuar kohe te mendohet deri neser ne oren 8.00. Durim.

Cfare do jete duke u kurdisur ne anekset e parlamentit zviceran dhe ne ato te SVP nderkohe?

Alternativat jane dy:

1. Frau Widmer-Schlumpf e pranon postin dhe atehere SVP del ne opozite. Se cfare do te thote politike opozicionare nuk e di askush, sepse ky fenomen nuk i ka perkitur asnjehere kultures zvicerane te politikes. Fantazia te thote qe SVP do te jete kunder cdo ligji ne parlament. Nderkohe, eshte e mendueshme qe Blocher, i cili pas kesaj moszgjedhje nuk eshte me jo vetem qeveritar por as anetar i parlamentit, do te behet president i SVP. Nje SVP ne opozite, jashte sistemit te politikes Zvicerane eshte nje kuriozitet. A do arrije te jete po kaq influencuese sa deri tani? Apo, keto zhvillime te fundit duhen kuptuar si fundi i eres se SVP?

2. Frau Widmer-Schlumpf nuk e pranon postin. Atehere, zgjedhja perseritet. Blocher rihyn perseri ne zgjedhje me nje kandidat tjeter te SVP. Ne se nuk rizgjidhet, kemi te njejten situate si kjo e tanishmja. Nje gje eshte e konfirmuar, SVP pranon vetem kandidaturen e Blocher. Per sa kohe qe asnje kandidat tjeter i SVP, i zgjedhur kunder Blocher, nuk merr postin ngelet vetem nje rrugedalje: qe partite e tjera te zgjedhin nje kandidat te nje partie tjeter per te dale nga kriza. Kjo do te thote qe SVP humbet nje vend ne qeveri. Ne se ndodh nje gje e tille, atehere skenari me i mundshem eshte qe SVP te dali prape ne opozite.

Blocher ose opozite? Krimi vazhdon.

Kush do te dije me teper per Blocher dhe rolin e tij ne Zvicren e fundshekullit te 20 dhe fillimshekullit te 21 (sidomos ne ceshtjet e migranteve, perfshire 150mije kosovare) le te lexoje ketu dhe ketu.

Sikur te kishim edhe ne nje procedure te tille qe do te na mundesonte rikonfirmimin e ministrave tane, perfshire edhe kryeministrin, ke do te kishim hequr ?

Babagjyshi i vitit te ri dhe Samichlaus

Edhe nje here gjume dhe vjen Samichlaus - thote i vogli. Tund koken bindshem, hap syte qe i shkelqejne me shume se zakonisht dhe me kap doren, si per te qene i sigurt se e verteta qe po shqipton dhe e kerkon te rikonfirmuar prej meje, nuk do largohet nga dora ime; por as e tija. Nuk eshte Samichlausi i tij i pare, por i pari qe ai e kupton; Samichlausi i pare qe ndoshta do i ngelet ne kujtese per gjithe vitet qe do vijne me pas. Samichlausi nga ku do filloje rrugen tradita ne te pavetedijshmen e tij.

Samichlausi qe ne Zurich vjen cdo 6 dhjetor eshte teresisht Samichlausi i tij. Une jam rritur pa te. Samichlausi im quhej Babagjyshi i Vitit te Ri dhe vinte cdo 31 dhjetor, diten kur nderroheshin vitet; diten kur Babagjyshi i Vitit te Ri qe shkoi ja linte stafeten Babagjyshit te Vitit te Ri qe vinte. Babagjyshi kishte nje pallto te kuqe, te gjate deri ne fund te kembeve, ose pantallona dhe xhup dimri te kuqe. Ne koke gjithmone nje kapele te gjate, po te kuqe qe mbaronte me nje topth te bardhe; te bardhe si mjekra e tij e gjate, e bardhe si debora qe e imagjinonim te shperndare neper fusha e male; si debora qe e imagjinonim te binte lehte-lehte me kristale magjike filigrame ne dekorin ku Babagjyshi i Vitit te Ri shperndante dhuratat.

Samichlausi i tim biri eshte ne dukje gati identik me babagjyshin im. Por, ndryshe nga Babagjyshi ai eshte gjithmone i shoqeruar nga Schmutzli (shmucli) i zi, qe une po i them pisanjosi. Pisanjosi ka rroba me ngjyre te zeze, nje mjeker te zeze dhe nje liber te madh nen sqetull. Brenda ne liber ai regjistron te gjitha gabimet qe bejne femijet qe ai i spiunon gjate gjithe vitit. Po, ai vishet me rroba te tjera, futet mes femijeve; neper dhomat e tyre e kudo qe ata shkojne dhe mban shenim. Femijet nuk e shohin pisanjosin sepse ... ndoshta i besojne dhe ne mirebesim bejne edhe gabime dhe camarrlliqe te moshes. Pisanjosi ja raporton pastaj gabimet Samichlausit dhe ky, pasi mendohet mire, vendos ne se femija e ka merituar dhuraten e tij.

Babagjyshi im ishte shume bujar; cfaredo gabimi qe te kisha bere une me sillte gjithmone nje dhurate. 31 dhjetori ishte dita me e sigurt e vitit, ishte dita ime. Nganjehere dhuraten ma linte ne tavoline, e nganjehere poshte bredhit. Nganjehere e madhe, e nganjehere e vogel. Por, gjithmone e mirepritur. Shpesh Babagjyshi vinte edhe tek puna e prinderve dhe na perkedhelte edhe me dhurata te tjera. Keto vite ishin shume te vecanta, te paharrueshme; ishin vitet e bollekut, ndoshta sepse ne keto vite kishte rene bora; ajo qe zakonisht vetem e imagjinonim.

Samichlausi i tim biri vjen personalisht ne dhomen e tim biri, se bashku me pisanjosin. Shkembejne duart, buzeqeshjet dhe fillon rituali. Cdo gje shkon mire. Samichlausi pyet per lodrat e shperndara ne dhome, librat ne raft; per miqte e shoket. I vogli fluturon nga gezimi. Me energji dhe mburrje i tregon Samichlausit cdo gje qe ndodhet ne territorin e tij; kafshet ne stalle, masken e tigrit, stacionin e madh te trenit. I tregon pastaj gjithe njollat e zeza ne lukuren e tij te bardhe te kembeve: gjurmat e heroizmit te tij feminor, gjurma qe behen edhe me te medha, edhe me blu nga legjendat qe ai i tregon me nje fryme, duke i ngrene fjalet. Samichlausi eshte i mahnitur; dhe ne cdo mahnitje stimulon tim bir per legjenda te reja. Sa mire sikur bota te kishte vetem Samichlaus. Por, per dreq aty eshte edhe pisanjosi. Ai pastron gryken me nje kolle te ftohte, hap regjistrin dhe imponon heshtjen. Im bir fshihet mbas kurrizit tim.

Babagjyshi im zakonisht vinte naten kur une flija. Por, atehere kur vinte tek puna e prinderve, ishte shume i qeshur. Qeshte edhe kur ne benim budallalliqe. Edhe atehere kur te rriturit nuk kishin me durim me ne. Ja kapnim doren dhe i thoshim se sa xhan e kishim, si per t'ja bere me te lehte dhurimin. I kercenim rreth e perqark deri sa na merreshin mend. Dhe atehere, kur nuk kishim me fuqi te vraponim, fillonim dhe kendonim:

Ja na erdhi viti i ri sa jam i gezuar
Por si une cdo femije pret per ta festuar
Bora zbardhi tejpertej fusha edhe male
Viti i ri do te na gjeje me kenge e me valle

E stolisa bredhin tim me lodra dhe yje
Era jashte le te fryje, le te fryje ne pyje
Plot dhurata perseri do te sjelle per mua
Babagjyshi i vitit te ri, oh sa fort te dua

Dhe pastaj vinte momenti i madh. Lodrat e shumepritura.

Pisanjosi mbaron listen e verejtjeve. Samichlausi e keshillon tim bir qe t'ja vere veshin verejtjeve te pisanjosit. Por, kjo eshte pjesa me e parendesishme per te. Syte e tij jane ngulur tek thesi, duart mezi mbahen. Samichlausi vendos qe im bir i meriton dhuratat dhe i zgjat thesin. Ky eshte momenti i tij. Dhe lodrat e tij. Misteri i tyre zbulohet brenda nje sekonde. Gezimi eshte rikthyer perseri.

Lodrat e mia ishin kryesisht kineze: kuti kursimesh dera e se ciles mbrohej nga nje qen llapegjate, nje kale me krife te gjate e te madhe qe ecte kur e kurdisja, nje veze qe pasi i shtypja nje buton fillonte te rrotullohej dhe gjate rrotullimit hapej duke zbuluar nje zog te vogel ne mes, nje kukull mbi te cilen u kryen eksperimente nga me monstruozet, kuba druri qe po te kombinoheshin bashke rrefenin historira, topa plastike dhe shume pistoleta e pushke.

Lodrat e tim biri jane vendase, por prodhohen edhe ato ne Kine. Makina, lapsa ngjyrimi dhe libra, kuba druri me te cilat ndertohen pallate, trena qe ecin pasi ju shtyp nje buton. Im bir perplas duart dhe qesh me buzet vesh me vesh. Dhe une e ndjej: Samichlausi eshte dhe do ngelet i tij.

Im bir nuk do ta takoje asnjehere babagjyshin tim te vitit te ri. Babagjyshi im eshte vetem ne kujtesen time, ne kengen time, ne traditen time. Tradite qe tek im bir dikur do jete nje rrefenje qe ai do ta degjoje me goje hapur e sy te medhenj, e ndoshta edhe me nje qeshje cudie. Tradite qe tek ai do vije e thjeshtuar si nje ritual ceremonie festive perreth tavolines se vitit te ri, ku njerezit me nje gote shampanje ne dore i urojne njeri-tjetrit "Gezuar vitin e ri".

Samichlaus pyet tim bir nese ai do t'i kendoje ndonje kenge apo t'i recitoje ndonje vjershe. Po, - kercen ai perpjete. Shkon tek kasetofoni dhe ve kengen time te babagjyshit te vitit te ri. Me kap doren dhe me kerkon ta kendojme bashke. Dhe kendojme. Per bredhin, boren, eren qe fryn, lodrat, dhe Babagjyshin. Qe e kemi aq xhan. Ne fantazine tone. Samichlausi nuk kupton asnje fjale. Nuk kupton, qe per nje moment kohe ai eshte Babagjyshi im i Vitit te Ri. Babagjyshi im qe im bir akoma e kujton per Samichlaus. Babagjyshi im i vdekur dhe ringjallur. Me 6 dhjetor.

Veteizolimi

Self, - shkruan miku im A., ne e-mailin e tij te radhes, - te lutem, a ma dergon pak kete artikull?

Miku im A. eshte pedagog ne Universitetin e Tiranes. U kthye ne Tirane pas nje eksperience akademike per t'u patur zili, ne institute te botes perendimore me emer; nga ato qe ne listat e universiteteve me te mira te botes, lista qe gazetat shqiptare i botojne me kaq zell e deshire; qendrojne ne vendet e para. E megjithate, edhe pse me prospektin e nje karriere akademike te shkelqyer ne xhep; miku A. vendosi te kthehej: ideali per t'i sherbyer atdheut te tij, deshira per te jetuar ne vendin ku ai flet dhe mendon ne gjuhen e tij ishte me e madhe.

Miku A. ngarkon ne kurrizin e tij nje thes te rende me artikuj te botuara ne revistat prestigjioze te fushes se tij, numri i te cilave eshte me i madh se numri i gjithe botimeve te katedres ku ai punon tani. Thesi vazhdon te rendohet; sepse edhe pse ne kushtet e Shqiperise, miku im vazhdon te punoje dhe te botoje; ndoshta pak me ngadale se me pare, por ai vazhdon. Vazhdon te jete i integruar ne zhvillimet e fushes se tij duke dhene e duke marre, duke botuar vete dhe duke lexuar ate qe bejne koleget e tij ne bote. Vetem se, leximi i puneve te kolegeve te tij nuk eshte nje mision i lehte. Per nje arsye te thjeshte: Universiteti i Tiranes nuk ju ofron pedagogeve, por as edhe studenteve, sherbimin e servirjes se literatures bashkekohore as ne formen e letres dhe as ate te internetit. Bile, edhe me keq, studimi i literatures se huaj eshte gati inekzistent si proces per pedagoget dhe fare inekzistent per studentet.

Por, jo vetem literatura e huaj eshte e huaj per Universitetin e Tiranes. Ne Shqiperi ekziston nje treg i vogel, simbolik, i shtypit shkencor lokal. P.sh., ekziston nje reviste e quajtur "Shkenca dhe Natyra" me nje nivel shume te dobet jo vetem te cilesise se botimit por edhe te materialeve te perkthyera ne te; revistat profesionale shkencore te ish-akademise, nje buletin per faqe te zeze te Fakutetit te Shkencave te Natyres; e gjera te kesaj natyre. Ndoshta "treg i vogel" nuk eshte fjala e pershtatshme sepse edhe kjo literature, edhe pse botohet, nuk perdoret dhe as duket se i sherben dikujt. Bile, ky kontribut shkencor lokal nuk u sillet per perdorim as studenteve.

Me nje fjale, kemi nje institucion si Universiteti i Tiranes, nje insitucion qe kultivon dijen; qe dijes bashkekohore i rri larg. Kemi nje institucion ku mungon biblioteka funksionale, biblioteka si vend i menaxhimit te dijes; i shkembimit te dijes, i qarkullimit te dijes. Lind pyetja: A eshte ne gjendje Universiteti i Tiranes te luaje rolin e edukuesit te profesionalistit te se nesermes? A eshte ne gjendje Universiteti te beje te mundur integrimin e dijes bashkekohore ne zhvillimet socialo-politike-ekonomike te vendit? A e ka luksin Shqiperia te vazhdoje te qendroje e izoluar ndaj zhvillimeve te teknologjise qe ndryshon perdite?

Duke degjuar fjalimet e klases politike udheheqese shqiptare te krijohet pershtypja se Universiteti eshte ne agenden e qeverise. Vetem se, duke konstatuar realitetin, njeriu cuditet se revolucioni i Universitetit shikohet vetem tek autonomia e tij apo tek futja e paktit te Bolognes. Nderkohe qe, nevoja e revolucionit te vertete qe prek pikerisht thelbin e institucionit te Universitetit si institucion ku ngjizet dija, duket se nuk po kuptohet jo vetem nga politikanet por as edhe nga vete institucioni. Sepse, ne thelb ne insitucionin e Universitetit kane ndodhur ndryshime shume te vogla; ne thelb Universiteti vazhdon te funksionoje si dikur: me te njejtet njerez, me te njejtin mentalitet, me te njejten literature.

Nderkohe, bota ka ecur perpara dhe vazhdon te ece perpara cdo dite. Nje veshtrim ne prurjet ditore te revistave profesionale shkencore te huaja te ben te kuptosh ritmin e shpejte, gati marramendes, me te cilen zhvillohen sot shkenca dhe teknologjia; nje ritem qe Shqiperise i kalon komplet tangent e per te cilin duket se nuk mban shenim asnjenjeri. Por jo vetem ritmi i zhvillimit te shkences e teknologjise po i kalon tangent Shqiperise: Shqiperise po i kalojne tangent edhe trendet e zhvillimit te se nesermes.

Miku im ben pjese tek ata te rinj qe duan te ndryshojne dicka. Ben pjese tek ata qe kerkon te hapi nje dritare te vogel nga ku ky ritem e keto trende te hyjne edhe brenda Shqiperise, te pakten per fushen e tij. Miku im ben pjese tek ata qe neglizhencen e shtetit dhe te institucionit e ka zevendesuar me perpjekjet e tij individuale per te gjetur fonde e financuar lidhjen me dijen. Ne saje te tij, departamenti i tij arrin te hedhi nje sy on line tek dy-tre nga revistat shkencore te fushes se tij. Vetem tek dy-tre, sepse per kaq arrin financimi. Per pjesen tjeter, ai perdor e-mailin dhe miqte e tij, qe si puna ime, punojne ne universitete ku pedagogut i eshte krijuar nje lidhje e palimituar tek dija; ku dita fillon me shfletimin e se rese qe vjen e te troket ne dere ne formen e etoc, sherbim qe dijen ta sjell ne dere me perpara se te jete botuar; ku studentet mbahen te informuar me zbulimin qe ndodhi jo me larg se dje.

Miku im nuk eshte i vetmi qe perpiqet te ndryshoje dijen, ta pasuroje ate dhe ta mbaje ate te fresket. Shume te rinj po kthehen e po perpiqen te realizojne idealet e tyre. Ndoshta ka ardhur koha qe shteti te zgjohet dhe te beje dicka per keta te rinj qe perpiqen te mbjellin nje fare te shendetshme e optimiste per te ardhmen. Hapja e nje fondi per revistat me prestigjoze shkencore do te ishte hapi i pare. Futja e studimit te detyrueshem te artikujve te rendesishem ne programet e universitetit do te ishte hapi i dyte. Jane hapa te vegjel dhe modeste por, gjithesesi, te cojne perpara.

V-mendje

... kjo eshte ajo qe shpeshhere kerkojne shkencetaret. Sepse, sic e thote edhe Stephen Jay Gould: Shkencetaret jane qenie subjektive. Shkencetaret kane nje problem shume te madh: ne morine e studimeve teper specifike mundesia e humbjes eshte shume e madhe, frika e te qenurit i mos i lexuar eshte dramatike. Ne artikullin e tij, pikerisht ne artikullin e tij, mund te kishin qene rrenjet e cmimit te ardhshem Nobel, mund te kishte qene shpjegimi final i botes. Prandaj, shkencetaret nuk ngurojne te perdorin marifete qe ju sigurojne pak v-mendje. Marifete qe kapin syrin e editorit dhe te lexuesit-koleg, qe zgjojne interesin e leximit. Nje nga keto marifete qendron tek titulli i artikullit: tek dramaticiteti apo humori qe ai i sygjeron lexuesit. Une ka bere nje perzgjedhje titujsh te marre nga shume periodike shkencore, ca shume prestigjoze e ca me pak, ca per artikuj rigoroze shkencore dhe ca per politiken ne shkencen. Cfaredo qe te jete, ju do te gjeni aty poezine, erotiken dhe absurditetin. Si kudo, edhe ne shkence keto tema shesin mire. Cilen nga keto tituj do blinit ju?

1. One size does not fit all (Modelling breast cancer)
2. Toxic Dilemmas
3. Feeling the heat: Ground squirrels heat their tails to discourage rattlesnake attack
4. Dancing the polonaise
5. The Cha-Cha-Cha Theory of Scientific Discovery
6. Together We Shine
7. Oily Spaghetti or Gummy Bear? (The Nuclear Pore Complex)
8. If You Build It, Will They Come?
9. Isotopic lunacy (Planetary science)
10. Schizophrenic electrons (High-temperature superconductivity)
11. A New Twist on Twist
12. A Dangerous Liaison? (Smac Mimetics and TNFα)
13. Immune pact with the enemy (Cancer)
14. Pass the parcel (B-cell responses)
15. These mice are made for grooming
16. Did Horny Young Dinosaurs Cause Illusion of Separate Species?
17. Social Integration of Robots into Groups of Cockroaches to Control Self-Organized Choices
18. Origin of Human Bipedalism As an Adaptation for Locomotion on Flexible Branches
19. Who has the ear of the president?

Ngrohja globale: cfare na pret?

Ndryshimet e gjata klimaterike cojne ne luftera, epidemi, uri dhe si rrjedhim ne zvogelim popullsie; perfundojne shkencetaret ne nje artikull te botuar ne numrin e ri te PNAS. Sepse, keto ndryshimet afatgjata te klimes kane nje efekt te drejtperdrejte ne kapacitetin prodhues te tokes. Fluktuacionet e ketij kapaciteti percaktojne masen e ushqimit per njeri. Nje zvogelim i burimeve ushqimore rrit mundesine e konflikteve te armatosura, urise dhe epidemive, te cilat nga ana e tyre cojne ne reduktimin e mases se popullates.

Ne kete perfundim shkencetaret arriten pasi krahasuan historine e Evropes dhe Kines, dy rajone te ndara ekonomikisht, politikisht dhe gjeografikisht. Qellimi i autoreve ishte te analizonin se si kane reaguar historikisht shoqerite njerezore te ketyre rajoneve ndaj ndryshimeve te gjata te klimes.

Edhe pse dy rajonet e zgjedhura duken kaq te larget nga njeri-tjetri ata paraqesin nje histori te ngjashme: Kur prodhimi bujqesor ulej, cmimi i dritherave rritej si ne Evrope ashtu edhe ne Kine. Kur rritja e cmimeve arrinte nje lloj niveli, rritej rreziku i shperthimit te lufterave. Lufterat dhe zvogelimi i sasise se ushqimit per fryme conin ne reduktimin e numrit te popullsise. Rasti me domethenes per te dy rajonet eshte shekulli i 17te, ajo qe zakonisht quhet Kriza e Pergjithshme e shekullit te 17te. (Shume kurioze jane per kete periudhe te dhenat nga biologjia qe evidentojne se njeriu i kesaj periudhe ishte te pakten 2 cm me i shkurter se njeriu i shekullit te 16te dhe atij te shekullit te 18te; te dhena qe plotesojne rezultatet e krahasimeve historike).

Por, roli social i njeriut ne minimalizimin e pasojave klimaterike per shoqerine duket se eshte nje faktor shume i rendesishem. Tipik eshte shembulli i perandorit kinez Qing, i cili duke bashkuar ne unitet shtetet tribale veriore dhe perendimore beri te mundur qe te ulej frekuenca e luftrave ne vitet 1700.

Konsideruar kete korrelacion midis klimes dhe historise: cfare na pret? Ne jemi duke jetuar fazen me te nxehte per dy mijevjecaret e fundit. Ekstremi me i afert klimaterik me tonin eshte ai i shekullit te 17te, qe shenon fazen me te ftohte klimaterike te dy mijevjecareve te fundit. Por, te dyja, si temperatura e larte ashtu edhe e ulta jane ne gjendje te ndryshojne ekosistemin njerezor. Per sa kohe qe shumica e popullsise se botes mbahet nga aktiviteti bujqesor ajo eshte e varur nga klima dhe fluktuacionet e saj ne te njejten menyre sic edhe ne shekujt e kaluar. Shkrirja e akujve polare dhe ngritja e nivelit te deteve, perhapja e semundjeve tropikale, rritja e numrit te eventeve me mot ektrem do ndikojne direkt ne ekonomi.

Sa larg jemi nga prishja e stabilitetit te ekosistemit tone? Ne se kjo pike arrihet, a do jete ekosistemi yne i afte te adaptohet? A do jene zgjedhjet e adoptimit te perballueshme per te gjithe ne? A do jene institucionet tona te afta te parandalojne apo minimalizojne tragjedine?

Vajzat e Tiranes, Beni dhe une

Nje nga gjerat qe me pelqen me shume kur jam ne Tirane eshte te vezhgoj. Njerezit. Femije, femra, meshkuj, pleq. Jo se ne Zürich nuk me pelqen ta bej nje gje te tille. Por, nuk e kam kohen. Ne Zürich jeta rrjedh e shpejte. Nganjehere, shume e shpejte. Kaq shpejt, saqe dita tjeter vjen pa pritur te mbaroje ajo para saj.

Ne pallatin ku banojne prinderit e mi ne Tirane ka shume vajza te reja. I shoh kur ikin per ne pune, ne shkolle; me kembe apo me makine; vetem, me njera-tjetren; me babin apo mamin, me te dashurin.

Jane ndryshe vajzat e Tiranes nga ato te Zürich-ut. Me te ngjashme me njera-tjetren. Me te kollandrisura. Dhe gati te gjitha me floke te hekurosura. As kacurel, as me dredha, as shkurre. Jo. Nje identitet i vetem. I drejte fare. Me perdhune i drejte. I drejte ne refuzim. Ndaj natyres.

Ne Zürich nuk sheh femra me floke te hekurosura. Vetem ne televizor. Spikeret. Por edhe ato perpiqen te duken sa me natyrale. As mund te krahasohen me spikeret amerikane, qe jo vetem i kane te hekurosura floket, por edhe ju duken si te ngurta, si paruke. Le te fryje edhe orkani, atyre nuk ju leviz nje qime.

Floket e hekurosur te bejne me te madhe ne moshe. Ndoshta, sepse hekurosja ju jep nje rregull gati ushtarak flokeve; nje rregull qe zakonisht eshte nevoje per moshat e medhaja, te pjekura; moshat ku hormonet pijne ne qetesi kafe teksa diskutojne per motin. Te rinjte preferojne spontaneitetin, kaosin; tipare te dukshme te energjise se moshes - hormoneve fluturuese.

Edhe vajzat e pallatit tim i fshehin hormonet energjitike te moshes mbas flokesh te hekurosura. I zbresin shkallet njera pas tjetres, qe ne pike te sabahut dhe drejtohen per tek parukieri i pallatit, tek hekurosesi - Beni.

Beni eshte nje djale i pashem, 25 vjecar. Bjond, i gjate, i drejte e gjithmone me nje batute ne goje e nje buzeqeshje hokatare ne buze. Zanatin e ka mesuar neper kurse lokale. Te fundit e ka bere tek nje grek i zoti, i cili ja ka mesuar te gjitha hilet e zanatit, perfshi edhe hilet e bojerave te flokeve. Beni e ka dyqanin te tijin. Ja kane dhuruar prinderit. Per fatin e tij, sepse me dyqanin nuk fiton, vetem sa perballon shpenzimet e tij. Jo se nuk ka klientele. Perkundrazi. Ka shume klientele, kryesisht vajza te reja, qe teksa i gezohen modelit te ri apo ngjyres tjeter; shijojne fizikun e Benit por edhe humorin e tij. Fajin per mossuksesin financiar te Benit e kane dritat. Mungesa e tyre. Me shume pa drita se me drita, Beni i eshte adoptuar rregjimit te dritave qe ve qeveria. Cdo qeveri. Gjithmone me nje batute ne goje e nje buzeqeshje hokatare ne buze.

Me pelqen te rri me Benin e te flas me te per jeten e perditshme. Sepse, Beni mund te kishte qene perfaqesues tipik i djalit te Tiranes se dikurshme, Tiranes sime: i sjellshem, pak i turpshem; pak indiferent, hokatar; i shoqerueshem, i ndihmes; asnjehere atje per te treguar se sa di, me tendenca te diskutimit siperfaqesor; nuk ankohet asnjehere, frustracionin e shnderron ne humor dhe deshtimin ne veteironie. Ne Tiranen time, keta ishin djemte me te cilet ne, vajzave te atehershme me hormone fluturuese, por pa floke te hekurosura; na pelqente te shoqeroheshim, te dukeshim; te shisnim mend pergjate bulevardit te madh mbushur plot e perplot me njerez ne fundjave, qe teksa i parakalonin njeri-tjetrit qemtoheshin me sy qe nga gishti i vogel i kembes deri tek floku rebel qe i ishte ndare tufes. I gjithe ky informacion do te peshperitej, transmetohej; riqarkullohej, zbukurohej; transformohej gjate diteve punetore te javes, per t'u rikonfirmuar pastaj ne shetitjen tjeter te fundit te javes pergjate bulevardit.

Kur ka drita, Beni nuk ka kohe te rrije e te flase me mua. E presin klientet. Ai futet ne parukerine e tij dhe flet me to, une kthehem ne apartamentin tim. Por, kur nuk ka drita, atehere kemi kohe dhe ai fillon me tregon per Tiranen e tij, qe eshte bere nje qytet i madh ku askush nuk e di me se sa njerez jane mbledhur per te jetuar. Per Tiranen ku njerezit nuk e njohin me njeri-tjetrin. Per Tiranen ku miqesite e vjetra jane ndare nga dete e oqeane, per Tiranen ku miqesite e reja jane akoma ne fazen e dyshimit. Dhe pastaj, me tregon per vajzat e pallatit tim qe une nuk i njoh me e qe as me njohin me, qe dikur ishin te vogla e tani jane bere gra; qe bejne shkolla e karriere, e qe cdo mengjes heret; shume heret, sepse atehere ka drita; zgjojne Benin nga gjumi e i kerkojne t'ua hekurosi floket.

Eshte pune e lodhshme hekurosja; kerkon fuqi, kohe dhe paguhet pak. Beni do kishte preferuar me mire t'ua priste floket, apo t'ua bente me onde; t'i bente me energjitike, me te fresketa; me te bukura. Por ato duan te hekurosen, asgje me teper. Ne te vertete, Benit nuk i pelqen kjo pune; jo dhe aq per leket e pakta qe merr e punen e madhe qe ben, sesa nga tufat e flokeve qe klientet e tij lene mbrapa ne floketore. Tufa, tufa. Cdo dite.

Beni eshte fjalepaprishur, edhe pse e zgjojne nga gjumi i thelle. U thote nje miremengjes syve lutes, tund koken pohueshem dhe brenda pese minutash behet gati e eshte para deres ku merr klienten dhe e drejton tek floketorja e tij. Ju kreh shpejt e shpejt floket akoma te lagura nga dushi i mengjesit, merr furcen e madhe te zeze ne nje dore, tharresen ne doren tjeter; zgjedh nje tufe flokesh, fikson furcen ne rrenjen e saj, e terheq furcen me force pergjate tufes dhe e fikson aktivitetin shtrues te furces me ajrin e nxehte te tharreses. Tufe pas tufe. Ne menyre sistematike. Midis kalimit nga nje tufe ne tjetren, ai pastron furcen nga floket e vrara.

Eshte nje pamje e shemtuar, - thote Beni, - dhe me vjen keq per to. Jane te reja ne moshe dhe floket i kane te shkaterruara. Hekurosja t'i shkaterron floket por edhe lekuren. Kam ca kliente qe u jane rralluar kaq shume floket sa ju sheh lekuren e kokes. Me grushta, me beso, me grushta, - me thote teksa drejton te dy duart e tij bosh e gjysem te mbledhura grusht perpara meje, siper te ma vizualizuar masen e flokeve te vdekur.

Ju kam thene, - por nuk me degjojne. Sec ka dale kjo mode, nuk e marr vesh. Femrat jane te cuditshme, - thote me pak buzeqeshje teksa tund koken. Nejse, une pune dua, se me ate pune jetoj, - por nganjehere, kur me japin leket, me vjen pak ligsht nga vetja; sepse me duket se jam une fajtori. Me kupton, shume nga keto kur te jene vetem 30 vjec do kene floket e rralla te nje 70 vjecareje. Do jene vetem 30 vjec, mbase edhe 40, por prape te reja jane. Cdo bejne atehere? Do vene paruke? U pa puna, do hap nje biznes parukeje - dhe ve buzen ne gaz.

Floktorja e Benit eshte terheqese. Ashtu si dhe ndertesat e Tiranes, muret e saj jane lyer me ngjyra. Pasyrat e medha, dy karriget ku ai ul klientet e i shnderron ne kopje te fantazive te tyre; nje kend me nje kolltuk te madh, dy postiqe e nje tavoline midis te mbushur nga revista me vajza qe qeshin te lumtura. E thjeshte floketorja por e ngrohte. Kur ka drita eshte zakonisht plot. Jo vetem me klienten e radhes dhe mikeshat e saj, por edhe me komshije simpatizuese qe vijne e pijne kafen. Ne kete cep te vogel te Tiranes, floketorja e Benit eshte me shume se floketore, eshte edhe nje qender komunikimi; nje qender ku shkembehen informacione, te reja nga shkolla; nga pallati, nga lagjia; ku u behet jehone skandaleve dhe soap-operave: ku e perditshmja transformohet ne nje soap-opera. Ketu lindin njohje e miqesira midis femrave te lagjes, por edhe armiqesira. Ketu lindin armiqesira por edhe pajtohen gjakra. Ndoshta, eshte pikerisht karakteri i vecante i Benit qe arrin te perballoje nje lume te tille ndjenjash, qe e ben ate t'u mbijetoje te gjitha armiqesive e te jete ne qender te miqesise. Por, ndoshta Benin e ndihmon edhe mungesa e dritave ne kete mision. Ndoshta.

Erdhen prape dritat, - thote Beni dhe ngrihet, - zere se ka ardhur komshija. Degjojme nje trokitje ne dere. Beni hap deren dhe para tij eshte me te vertete komshija. Erdhe? - pyet Beni, - Eja. Ikin te dy.

Dikur shoh komshijen te dale nga floketorja e qeshur, kokelarte dhe me floke te hekurosura. E shoh me vemendje dhe i pohoj vetes qe komshija eshte e bukur. Si te gjitha vajzat e pallatit tim, si shumica e vajzave te Tiranes. As floket e hekurosura nuk e prishin kete bukuri. Dhe ndiej diku nje deshire qe te jem edhe une pjese e tyre, pjese e Tiranes. Ngrihem ngadale dhe marr drejtimin per tek floketorja. Per fat te mire ka drita.

Energjitika: Quo vadis? Interviste me Swed (e plote)

Nje nga prioritetet zyrtare te qeverise Berisha eshte energjitika. Synimi i qarte: brenda 2007 i gjithe vendi duhet te kete energji pa nderprerje.

Gati ne perfundim te vitit 2007, situata eshte krejt larg ketij synimi: ore te tera pa energji ne te gjithe vendin. Me keq, oret e nderprerjeve jane shtuar. Cfare nuk funksionon ne strategjite e politikes shqiptare? Ku jane problemet? Ku jane zgjidhjet?

Ne kete interviste me Swed, specialist i energjitikes; SR dhe Swed bejne nje sprove per te drejtuar disa pyetje qytetari dhe specialisti; bejne nje sprove per te treguar problemet dhe sygjeruar zgjidhje. SR falenderon perzemersisht Swed per angazhimin dhe durimin ne kete interviste, por mbi te gjitha, per perpjekjen e tij per te dhene nje tablo te plote te situates energjitike shqiptare dhe problemeve te saj. Gjithashtu, nje falenderim i perzemert per akull-naja qe e mundesoi kete bashkepunim.


SR: Shqiperia me energji berthamore: PO apo JO?

Swed: Energjia berthamore - PJO

Eshte nje argument shume kontraversial per momentin, por qe ja vlen te theksohet qe drejt energjise berthamore bota do kthehet patjeter, dhe kjo per shume arsye. Se pari, koha e "burimeve energjetike të lira" ka mbaruar dhe kjo eshte e qarte per te gjithe tani. Se dyti, ne rastin me optimist bota ka nafte edhe per rreth 50 vjet (pa perfshire ketu rerat bituminoze, supozimet per sasi te medha nafte ne polin e veriut etj etj). Pjesen me te madhe te konsumit te lendeve djegese ne bilancin energjitik global e ze sektori i transportit dhe kthimi nga nafta ne burime te tjera perfshin edhe alternativen e hidrogjenit, per prodhimin e te cilit duhet shume energji e cila mund te merret vetem nga centralet berthamore. Sidoqfte keto jane argumenta per te cilet mund te debatosh shume gjate. Ne Shqiperi, energjia berthamore per momentin nuk ka shance; duhet riformatuar gjithe sistemi elektroenergjitik, i cili nga pikpamja teknike dhe e funksionimit, nuk te jep asnje garanci per futjen e nje burimi kaq delikat. Argument tjeter kunder eshte qe centralet berthamore sigurojne energji baze, dhe neve nuk na duhet baze ne ato nivele qe ofron qofte edhe nje reaktor i vetem. Pervec ketyre, neve kemi akoma rreth 65% te burimeve ujore te pashfrytezuara dhe do ishte shume me e mënçur të shfrytëzohej sesa te bazohemi ne teknologji shume delikate per te miren e fqinjve. Ne cdo rast nje problem madhor per ne do jete trajtimi i mbetjeve radiokative. Nderkohe qe ne nuk kemi nje sistem stabel te trajtimit te mbetjeve urbane (qe eshte minimumi qe nje shtet mund te beje) si mund te shpresohet per seriozitetin dhe angazhimin e nevojshem ne trajtimin e mbetjeve radioaktive?

SR: Cilat jane problemet energjitike te Shqiperise sot?

Swed: Problemet e sektorit energjitik, kryesisht atij elektroenergjitik, i dine te gjithe sot dhe eshte humbje kohe ti permendim prape; por ja vlen te permenden shkaqet qe kane cuar ne kete situate. E para, dhe me kryesorja, eshte politika. KESH-i nuk lihet nga qeverite te veproje si nderrmarje tregtare (sado qe qeveritaret e theksojne gjithmone kete fakt kur eshte puna per ti dhene para KESH-it) ne asnje drejtim, as te menaxhimit te burimeve, as te menaxhimit te fondeve, as te burimeve njerezore, asgje fare. Drejtohet dhe keqperdoret nga politika.

Nje aspekt tjeter eshte performaca e dobet e specialisteve te sektorit, po qe edhe kjo ka pjeserisht background politik, te motivimit etj. Edhe ... kaq, mjafton qe poltika te heqi dore nga KESH-i ne nje menyre ose ne nje tjeter, ta leri ne menaxhimin e ndonje kompanie menaxhuese te huaj pa nderhyre ne vendimmarrje, dhe s'ka nevoje as per privatizim, KESH-i behet kompani e fuqishme me nje shpejtesi te papare.

SR: C'eshte ERE dhe cili eshte roli i saj?

Swed: ERE eshte Enti per Rregullimin e Energjise. Shkurtimisht, pa u marre me ligjin “Per Sektorin e Energjise Elektrike” pjesa me e prekshme e veprimtarise se ERE-s perfshin:

1. Cmimet, tarifat.
2. Hapja e tregut
3. Garantimi i rregullave te lojes ne treg, monitorimi.

Diskutimi ketu do ishte se sa e luan ERE rolin qe i jep ligji. Shume pak. Cmimet caktohen ne zyrat e kryeministrise, kjo eshte e njohur publikisht. Ne hapjen e tregut te energjise elektrike, ERE ka aktualisht nje rol sekondar ose akoma me keq te dores se trete, dhe ne piken e trete eshte totalisht apatike dhe mosfunksionale. Atehere vijme te pyetja, c’na duhet ERE? Si koncept, nje rregullator ne treg duhet patjeter, edhe ne vende me treg 100% te liberalizuar dhe qe nuk kane ent rregullator ka diskutime per futjen e nje organizmi te tille. Por, nje ent rregullator qe teorikisht eshte i pavarur, ose me sakte varet nga parlamenti dhe ne praktike eshte shtojce e keshillit te ministrave dhe e ministrise pergjegjese per energjine, eshte kosto e tepert per konsumatorin dhe hallke e tepert per ata qe duan te investojne ne elektroenergji.

SR: Sa e ndihmon apo e veshtireson legjislacioni shqiptar situaten energjitike. Cfare duhet te ndryshohet ne legjislacion?

Swed: Legjislacioni jone i energjise elektrike, sado qe ne shumicen e rasteve eshte ndertuar me asistence te huaj, ka nje veti te keqe; qe te nesermen e publikimit ne fletoren zyrtare eshte tashmë i vjetëruar. Ka probleme me modelin tranzitor te tregut, ka probleme me ligjin e ri te koncesioneve; e shume te tjera qe s’me vijne ne mend por qe duhet diskutuar rast pas rasti. Po, problemi me kryesor eshte qe legjislacioni egzistues, i mire apo i keq, nuk zbatohet. Formula, Ligji dhe Maliqi eshte dominante ne te gjithe ate qe quhet treg i energjise elektrike; mjafton te marresh komente nga operatoret ose aplikantet per licence per HEC-e te vegjel, dhe krijon tabllone e plote.

SR: Cilat do te ishin strategjite per te ndryshuar situaten?

Swed: Nuk ka strategji per te ndryshuar situaten; nuk duhen strategji, duhet nje perqasje e re, duhet nderruar paradigma. Ca te them? Hajde te marrim 140 deputete dhe 14 ministra zvicerane. Vendimmarresve ju mungon vizioni dhe kjo s’nderrohet me strategji.

SR: Si duhet ta perfytyroje njeriu i thjeshte procesin e perfitimit te energjise nga prodhimi deri tek ndezja e llampes, llogaritja e energjise?

Swed: Energjia elektrike prodhohet nga uji qe kalon ne turbine. Turbina ve ne levizje nje gjenerator qe ben konvertimin e energjise te ujit ne energji elektrike. Pas kesaj ne nje nenstacion konvertohet ne nivelin e duhur te tensionit per t'u transmetuar ne distanca te largeta (tensioni i larte) dhe pastaj prane konsumatoreve kalon serish ne transformatore zakonisht 20 kV dhe shperndahet neper rrjetin shperndares serish duke kaluar dhe nje shkalle transformimi ne 400V.

Gjendja teknike e shumices se rrjeteve te transmetimit dhe nenstacioneve eshte shume e keqe, humbjet (te cilat quhen humbje teknike) arrijne rreth 25 - 30%. Normat e humbjeve ne vende te tjera me rrjeta shume me te medhenj se i joni dhe me karakteristika te ngjashme arrijne ne 6-7%. Keshtuqe, nese humbjet teknike do reduktoheshin ne nivele te pranueshme, energjia e kursyer per te cilen pyet mund te ishte pa frike me shume se nje muaj, mbase dy.

Njeriu i thjeshte duhet te kuptoje qe aksesi dhe mundesia per te perdorur energjine elektrike eshte ne vetvete luks. Nuk e kam ne kuptimin qe te kthehemi prape te kandili, por qe energjia elektrike duhet perdorur vetem per ato sherbime qe nuk ti garanton dot ndonje burim tjeter. Dhe ketu pastaj futemi prape te roli i shtetit, ERE-s, KESH-it, METE-s, OJQ-ve etj, sepse qe te arrihet kjo eshte nje process, nuk behet ne nje jave. Dhe me kryesorja, qe konsumatori i fundit duhet te ngulisi fort ne mend eshte qe ajo qe konsumohet, paguhet dhe s’ka rruge tjeter. Dhe kete duhet ta ngulisin fort ne mend edhe vendimmarresit, sepse shpesh behen pengese per implementimin e aksioneve ”te forta”, le te themi kunder atyre qe s’paguajne energji. Para disa vjetesh zonja Topalli nxiste demonstrata ne Shkoder kur KESH-i nderpriste lidhjet e paligjshme dhe shkeåuste konsumatore qe kishin 15 vjet pa paguar.


SR: Ne se humbjet jane deri ne 30% a nuk do te ishte me e arsyeshme qe fillimisht investimet te shkonin per rigjenerimin e infrastruktures?

Swed: Ajo qe ve ne dukje per investimet ne infrastrukture eshte shume e sakte. Dhe rradha sesi duhet filluar, te pakten teorikisht, eshte e tille, fillimisht me eleminimin e humbjeve jo-teknike (vjedhje, lidhje te paligjshme) pastaj me infrastrukturen, dhe paralelisht me infrastrukturen edhe me kapacitetet e reja gjeneruese.

E verteta eshte qe jane bere relativisht goxha investime ne infrastrukture. Tani, togefjaleshi "goxha investime" eshte shume ambigue dhe ka vlere te ndryshme ne varesi te perceptimit, por qe gjithsesi une s'gjej dot fjale tjeter me te pershtatshme.

Une thashe nje pyetje me pare qe humbjet jane 25-30%: kjo eshte ajo qe thote KESH. Ne fakt shume pak vete e dine sesa afer realitetit jane keto shifra. Do zgjatem ca, ka thene nje njeri i mencur, se nuk kam kohe te flas shkurt. Vit per vit KESH dhe qeveria raportojne para donatoreve per arritjen e treguesve, realizimin e investimeve, faturimin dhe arketimet, etj etj. Qe te duket qe eshte punuar mire, dhe treguesi kryesor per kete eshte sa jane ulur humbjet jo-teknike, shpesh here nje pjese te humbjeve jo-teknike pala jone ja vesh pjeses se humbjeve teknike, kjo keshtu ka qene dhe keshtu do jete edhe per ca kohe te pakten deri sa te fillojne realisht te mblidhen parate. Keshtuqe, shifra 25-30% ne kete kendveshtrim merr nje kuptim tjeter, merr ate te shifres qe pak veta e dine egzakt dhe pak veta e dine sesa me vlere eshte te investosh ne infrastrukture. Sidoqofte, pa u mbedhur ajo qe faturohet, duke filluar me sakte nga faturimi i sakte dhe jo aforfe sic eshte deri tani ne disa zona te caktuara, investimet nuk marrin asnje kuptim ne cfaredo sektori dhe te cfaredo sasie qofshin. Shifra te sakta sesa eshte investuar ne infrastrukture mund te gjenden te faqja e KESH-it, ERE-s, Bankes Boterore, IBRD-se etj.

SR: Si e sigurojme energjine tani, nga cilat burime?

Swed: Deri tani energjine e sigurojme nga HEC-et dhe nga importi, ne varesi te reshjeve, here me shume e here me pak; por qe prej 1992 jemi importues neto. Kemi dhe nje njesi qe punon per faqe te zeze ne TEC-in e Fierit, por qe eshte pjese shume e vogel ne bilancin e pergjithshem. Importojme sa here kemi mundesi, dhe me kemi mundesi nenkuptoj qe sa here qe tenderat ja dalin te perfundojne, kur ka linja ne dispozicion. E keqja eshte, qe importi nuk planifikohet mire qe heret dhe vijme ne situata si kjo e vitit te fundit.

SR: Cilat jane format e prodhimit te energjise sot (globale) dhe cilat nga keto forma i sheh te aplikueshme ne Shqiperi?

Swed: Akoma ne bote pjesa me e madhe e impianteve te gjenerimit te energjise elektrike jane impiante termo (qymyr, gaz natyror, nafte), pastaj hidrocentrale rreth 18%, centrale nukleare rreth 16% (e prodhimit) dhe te tjera. Me te tjera kam parasysh burimet qe quhen te rinovueshme, dielliore, e erës, gjeotermale, etj.

Ka shume programe Kerkim - Zhvillim per energjite e rinovueshme, nje pjese e tyre, si psh energjia e eres, jane aktualisht kompetitive ne treg dhe teknologji te tjera jane ne rrugen e te berit kompetitive. Sa do zgjase, kush do fitoje dhe kush do bjere nga keto teknologji, i kalon kufijte e ketij diskutimi. Sidoqofte, pa dashur te kufizoj veten ne perkufizime kjo ben kjo tjetra s'ben, theksoj ate qe duhet te kete parasysh cdo ekspert i politikave energjitike "mbaji te gjitha opsionet hapur". Por njekohesisht, duhet theksuar qe me kete definicion, qe nuk eshte imi por eshte huazuar nga poltika energjitike globale, nuk duhet abuzuar. Duhen bere studime dhe kerkime ne te gjitha fushat, duhen percaktuar prioritete afat-mesme dhe afatgjate, duhen percaktuar incentivat qe do mbeshtesin zhvillimet e ardhshme; pra me pak fjale duhet percaktuar pak a shume rruga ku duhet te ecim per te pakten nje 25 - 30 vjecar, duke mbajtur parasysh gjithashtu edhe aspektet mjedisore dhe te zhvillimit te qendrueshem qe sot ecin paralelisht me politikat energjitike. Per kete kerkohet konsensus; qe puna qe behet te certifikohet dhe pranohet nga te gjitha palet dhe te mos ndryshoje ne varesi te ndryshimit te qeverive sic ka ndodhur deri tani.

SR: Si nje vend me shume diell Shqiperia do te ishte nje vend ideal per aplikimin e perftimit te energjise diellore. Megjithate, perpjekjet per futjen e kesaj alternative jane minimale, ne nivel individi. Nderkohe, qe me kete aplikim mund te mbulohej nje pjese e nevojave ditore te qytetarit. Perse nuk ka interes ne kete drejtim? Bile, kjo alterantive mund te integrohej direkt ne ndertimin e ndertesave te reja.

Swed: Padiskutim qe Shqiperia ka kushte shume te favorshme per zhvillimin e energjise diellore, kjo eshte thene e stërthene nga te gjitha anet. Por nuk mjaftojne kushtet, duhen programe qe kushtet e favorshme te kthehen ne mundesi te shfrytezuar. Cfare eshte bere deri tani ne kete fushe? Shume pak, disa fushata sensibilizimi shume te limituara ne mjete financiare dhe ne shumicen e rasteve nicht gezielt (kaotike).

Ne zhvillim e siper jane dy projekte per energjine diellore, nje i ADA (Austrian Development Agency) dhe nje i UNDP-se me pjesemarrjen edhe te disa donatroreve te tjere. Sesa do ja dalin te krijojne nje treg per kolektoret diellore (sepse jane fokusuar vetem tek solarthermie) nuk di te them. Uroj vetem qe te mos kthehen si aktivitetet e deritanishme ne kete fushe ku organizohen seminare dhe kurse ku ata qe dine i tregojne po atyre qe dine dhe s'kane asnje rezultat praktik pervecse nje lloj shkembim njohurish ne te gjejtin grup njerezish.

Paragrafi i mesiperm ne pjesen me te madhe i referohej paneleve per prodhimin e ujit te ngrohte, qe kane kosto te perballueshme; ndersa per modulet photovoltaike s'mund te thuhet e njejta. Kosto e instalimit eshte e larte dhe nese nuk ka politika shteterore per mbeshtetjen e tyre, mund te konsiderohet e harruar. Ka dhe disa teknika te tjera per perfitimin e energjise diellore, por qe per te mos filluar te sqaroj edhe teknologjite po kufizohem tek keto qe jane pak a shume masivisht te njohura ne nje fare mase.

Integrimi direkt ne ndertesa do ishte nje nisme ligjore per t'u perkrahur, por nuk e di pse nuk ndodh; ndoshta duhet koordinim qe ne ligjet dhe rregulloret e urbanistikes dhe ne procedurat per miratimin e lejeve te ndertimit te futej edhe ky koncept. Sesa mire funksionojne keto gjera dihet nga te gjithe; ne kemi nje ligj per ruajtjen e nxehtesise ne ndertesa, te miratur prej vitesh nga parlamenti, dhe kur jepen lejet e ndertimit asnjeri nuk i merr ne kosiderate kerkesat e tij: ky eshte difekt ekskluziv i pushtetit lokal.

SR: TEC i Vlores: A eshte nje zgjidhje, a eshte nje zgjidhje e drejte? Cilat do te ishin alternativat? Cfare tecesh, ku?

Swed: TEC-i i Vlores, zgjidhje apo jo? Veshtire te ndahet kaq kollaj, sepse ka ane pozitive, ka ane negative; duke filluar me vendin ku do ndertohet, lenden djegese qe do perdoret etj etj. Qe ka nje impakt pozitiv ne sistem kjo patjeter qe duhet pohuar; dhe qe ne nje fare mase, nese funksionon sic duhet e ndihmon goxha sistemin dhe ul varesine nga importi. Per alternativa nuk eshte kollaj te flitet. Kush do ishte alternativa teknologjike? Gazi natyror qe ne se kemi? Qymyri qe ne e kemi me cilesi shume te dobet dhe shume thelle? Infrastrukturat e te dyjave qe nuk i kemi? Ndersa per vendosjen e tij ne Vlore - ai objekt eshte vendosur te behet atje sepse ishte mbase e vetmja mundesi qe ne kohen kur eshte bere studimi kostoja e kilowatorit te prodhuar te dilte me leverdi, sepse nuk ka nevoje per shume investime per infrastrukturen ndihmese dhe per kostot operacionale qe lidhen me shfytezimin e infrastruktures, furnizim me lende djegese, lidhja me rrjetin, furnizimi me uje etj. Por edhe nga pikpamja mjedisore, nese ai objekt do operoje me lenden djegese te duhur dhe do kotrollohet nga organizma serioze (qe mund te krijohen edhe si iniciative e qytetareve te Vlores, formati per kete gjendet) nuk do i shkaktoje ndonje dem as turizmit as qytetit, pervecse do e ndihmoje te largohet nga perpelitja ne te cilen po vuan, si shumica e vendit ne fakt.

SR: Se fundi ka filluar nje nisme privatizimesh hidrocentralesh lokale. Si e konsideron nje projekt te tille? Ne se do mund te kombinohej me energjine diellore dhe ndoshta edhe ate te eres, a do te ishte realiste te thuhej se problemet e ketyre rajoneve do te ishin mbuluar teresisht?

Privatizimi dhe dhenia me koncesion e hidrocentraleve eshte nje nisme e mire. Problemi ketu qendron qe shumica e atyre qe i kane marre keto objekte, nuk kane mjetet financiare qe te realizojne investimet e nevojshme; dhe me dhimbje mund te them qe tek shume mungon edhe kultura e kerkimit te sherbimeve te konsulences. Nese do behen te ndergjegjshem qe ka kompani qe gjejne parate per objektin tend perkundrejt pageses, mbase do arrijne ti realizojne keto investime; ne te kundert do perpiqen ti shesin licencat tek te trete qe kane mundesi ti ndertojne.

Persa i perket furnizimit lokal, nje pjese e objekteve te reja qe pritet te ndertohen kane madje me shume kapacitet sec i nevojitet zonave perkatese, dhe zgjidhje te zgjuara te integrimit te burimeve te tjera qe ti permend do ishin vertet te mirepritura. Le te presim e te shohim.

SR: Ndertimi i hidrocentraleve te reja: Sa e mundshme eshte kjo? Cilat lumenje nuk jane shfrytezuar akoma dhe cfare premtojne?

Swed: Ndertimi i hidrocentraleve eshte shume i mundshem. Burim energjie me te mire, me te paster dhe me te dashur per komunitetin qofte te specialisteve qofte komunitetin ne pergjithesi veshtire se gjen. Dy lumenj jane totalisht te pashfrytezuar nga kjo pikpamje, Vjosa dhe Devolli. Per Devollin duket se dicka po behet, le te presim cdo behet me Vjosen. Edhe Skavica eshte e mundshme te realizohet. Nese keto behen realitet, vertet qe nuk do kemi nevoje te ndertojme TEC-e, te pakten per nje periudhe te caktuar kohe. Problemi eshte qe hidrocentralet jane investime intensive dhe duhen gjetur kompani qe kane dhene prova qe jane ne gjendje te financojne dhe ndertojne vepra te tilla.

SR: Klima! Vererat e thata dhe rritja e temperaturave sygjerojne nje ndryshim klimaterik qe ndoshta do te jete trendi i se ardhmes. Kjo do te thote qe lumenjte do kene me pak uje. Ne se flasim per nje planifikim 20-30 vjecar, a do te ishte ky investim ne hidrocentrale investim qe ja vlen?

Swed: Ndryshimet klimatike, tema e shekullit. Qendron qe parashikohen probleme me burimet ujore. Por a nuk eshte ndertimi i hidrocentraleve nje response ndaj ketij problemi? Nje pjese e mire e vendeve te industrializuar ka filluar ta luaje pjesen e vet te kesaj loje, pra te reduktimit te gazeve me efekt sere. A nuk duhet qe te bejme dhe ne pjesen tone modeste, kuptohet pa kompromentuar zhvillimin ekonomik. A nuk eshte kjo rruga qe duhet te ndjeki cdo vend per te shpetuar shtepine e perbashket?

SR: Swed, ne se thahet uji i lumenjve, me cfare do punojne hidrocentralet? Ne se nuk punojne hidrocentralet, per cfare gjithe ky investim kolosal?

Swed: Nuk mund te kete nje pergjigje te prere per kete, sic nuk ka per shume gjera ne fakt. Po le te shohim skenaret e mundshem, te perpiqemi ta veme veten ne nje situate hipotetike diku ne kohen kur burimet ujore presupozohet qe do thahen (dhe problemi kryesor atehere gjithsesi do jete uji i pijshem dhe jo uji per HEC-et). A do mendojme dot per investimet e bera para 30 vjetesh me kendveshtrimin "me mire te kishim kursyer ca e te benim TEC-e"? Pa dyshim qe jo, nuk do jete kjo ceshtja shqetesuese ne ate kohe. Por le te themi qe do ngelen HEC-et pa pune? Po a do kete mjaftueshem lende djegese qe te pakten te siguronim energjine elektrike? Edhe pergjigja e kesaj pyetje eshte me shume jo, sepse nese shikojme te dy skenaret, te ndryshimeve klimatike dhe te mbarimit te rezervave te naftes, i bie qe rezervat e naftes te mbarojne me shpejt, pra e humbem dhe nje alternative. Ngelet qymyri dhe energjia berthamore. Qymyr nuk eshte se kemi shume dhe ate qe kemi nuk e kemi te ndonje fare cilesie, bie dhe kjo. Ngelet energjia berthamore, e cila sic kam thene ca pyetje me pare, per mua ngelet si opsion, por jo ne kete moment, per shkaqet qe jane permendur. Doli ndonje pergjigje e prere per pyetjen? Sic mund te supozohej qe ne fillim, jo, sepse eshte praktikisht e pamundur te projektosh situata hipotetike katastrofike te pas 30 vjeteve ne vendimet e sotme. Ne fund te fundit te gjitha aksione e sotme duhet te jene te tilla qe te mos lejohet arritja ne situata te tilla katastrofike, pra jane parandaluese dhe jo korrektuese (nuk e di nese eshte ky termi i sakte). Pra, nuk besoj qe nje situate e tille apokaliptike do ndodhi, te pakten jo gjate periudhes tone te jetes, dhe as gjate jetes (teknike apo financiare) te nje HEC-i.

SR: Per panelet e kolektoreve diellor: Sa eshte mundesia e investimit ne nje industri lokale te paneleve?

Swed: Aktualisht ka te pakten nje linje te prodhimit te paneleve diellore ne Shqiperi, dhe ky eshte nje treg qe mund te funksionoje shume mire, nese do i krijohen lehtesi nga shteti dhe nese do jete ambicioz te prodhoje produkte te certifikuara. Sidoqofte, keto kerkesa qe permenda jane aktualisht midis objektivave te dy projekteve qe po zhvillohen, le te shikojme sesa do arrihen, uroj qe po.

SR: Po i kthehem centralit berthamor: Nje nga prerekuizitat per te ndertuar nje central berthamor eshte te ndertohet prane burimeve ujore, qe do te luajne rolin e nje sistemi ftohes per reaktorin. Ne se ndertojme nje apo me shume centrale te tilla, ku do ishte vendi me i pershtatshem?

Swed: Pyetje shume e mire. Uji eshte goxha problem per centralet berthamore, dhe i vetmi burim ku mund ta marresh ne ate sasi qe duhet eshte deti, pa konsideruar lumenjte, sepse duke pare si katandisen lumenjte te ne ne vite te thata, si veshtire se e merr njeri riskun qe te besoje te lumenjte. Deti Adriatik nuk ofron kushtet perfekte per kete pune, me rritjen natyrale te temperaturave gjithnje e me shpesh po duken peshkaqene nga brigjet tona; nje rritje artificiale mbi keto, qe do ishte rrjedhoje e centralit berthamor, nuk e di c'fare pasojash mund te kishte mbi faunen dhe floren marine, kjo eshte teme per eksperte biologe.


SR: Nje nga arsyet qe papritur e bejne centralin berthamor nje teme qendrore duket se ka te beje me interesin e fqinjeve perendimore per te ndertuar nje te tille qe do te mund "te ndante prodhimin" edhe me ta. Nje menyre sic duket per te parakaluar nje ligj vendas qe i ndalon italianet te ndertojne centrale berthamore ne vendin e tyre. Por, problemi i centraleve berthamore qendron: 1) tek siguria e tyre dhe 2) tek mbetjet radioaktive qe kane nje kohe shume te gjate (qindra vjet) shperberje. Konsideruar siperfaqen e vogel tokesore te Shqiperise cila do te ishte vlera e rrezikut per te?

Swed: Nuk e besoj qe problemi ne rastin e mbetjeve eshte siperfaqja e vogel e vendit, problem eshte menyra sesi menaxhohen mbetjet. Nga kjo pikepamje une nuk do thoja "jo energjise berthamore se jemi vend i vogel", por neve duhet ta pranojme qe s'jemi akoma te afte te ndertojme struktura per menaxhimin pa risk te mbetjeve nukleare, dhe ne keto pozita, ti gjendesh komshiut qe nuk nderton dot ne vendin e vet nuk me duket ide e mire. Dhe e njejta gje mund te thuhet edhe per sigurine dhe infrastrukturen qe lidhet me te. Per te dyja keto probleme gjendja ne Shqiperi eshte pikelluese deri ne dhimbje pa menduar per centralet berthamore, duke i shtuar keto te fundit behet e frikshme.

SR: Ne pergjigjen tende te pare rreth energjise berthamore ti the: "Argument tjeter kunder eshte qe centralet berthamore sigurojne energji baze, dhe neve nuk na duhet baze ne ato nivele qe ofron qofte edhe nje reaktor i vetem." Cfare duhet te kuptoje njeriu i thjeshte me energji baze? Per cfare perdoret kjo? Cfare jane energjite e tjera, kush i siguron, per cfare perdoren?

Swed: Termi energji baze eshte pak term teknik po je se behet fjale per ndonje energji tjeter. Ideja eshte qe ne nje grafik ngarkese eshte nje pjese (pjesa e poshtme e grafikut) qe eshte gjithmone e "mbushur", qe nenkupton qe per nje sasi te caktuar ngarkese kemi nevoje 24 ore ne 24. Dhe centralet berthamore, ngaqe nuk mund te punojne fik-ndiz sigurojne energji vazhdimisht qe mund te quhet "baze" sepse e ofrojne 24 ore ne 24.

SR: Ti permende tenderat. A nuk eshte paradoksale qe teksa Shqiperia eshte ne krize permanente energjie institucionet perkatese futen me shume vonese ne keto tendera dhe pasatj paguajne cmimin me te larte te mundur? A ka ndonje hallke qe e gjobit institucionin per mosrealizim te funksioneve te tij?

Swed: Per ceshtjen e tenderave, pershtypja ime eshte qe ligji i prokurimeve ka mangesi, dhe me qejf konstatova para nja dy ditesh qe qeveria kishte ndermarre nje nisme te re persa i perket prokurimit te energjise elektrike. Nese energjia nuk blehet dot per shkak te procedurave te prokurimit nuk ka kush te pergjigjet, sepse nga pikepamja formale jane te gjithe ne rregull, ne zbatim te ligjit.

SR: Privatizim i KESH? Pse jo? pse Po?

Swed: Praktikat boterore kane treguar qe privatizimi nuk eshte e vetmja zgjidhje. Nese i referohemi nje pyetje te meparshme per problemet e sektorit energjitik, duket qe nese ato probleme eleminohen, atehere KESH kthehet ne nje kompani fitimprurese. Dhe atehere mund te shtrohet alternativa te privatizohet apo jo. Nje privatizim ne kete gjendje qe eshte KESH-i nuk qendron nga llogjika ekonomike, do shitet sic thuhet "per nje cope buke". Keto jane mekanizmat e tregut sado hidhur te na vije, nuk blen njeri kompani per cfare supozohet se mund te jesh, por bazuar ne treguesit e kaluar dhe aktuale. Nese do privatizohet, mbase problemet e furnizimit te popullates do zgjidhen shpejt, ok, mund ta pranojme dhe kete si opsion, por qe nuk eshte kjo e vetmja rruge. Dhe ketu duhet konsideruar edhe fakti qe KESH eshte aktualisht prona me e madhe shteterore per te cilen breza te tere kane punuar per ta ngritur, dhe per mua eshte amorale qe nje pasuri te tille kombetare te shitet per nje cope buke.

SR: Le te mendojme nje skenar shume radikal: Heqim dore nga prodhimi i energjise; gjithe kete investicion e kanalizojme ne infrastrukturen e linjave percuese te energjise apo impianteve shperndarese, rruge, shkolla, turizem, mjekesi dhe industri. Si do dukej apo zhvillohej nje realitet i tille? Cfare do te thoshte per ne nje realitet i tille?

Swed: Nese investimet kalojne ne infrastrukture duke lene menjane gjenerimin mundet qe perkohesisht problemi i furnizimit te zgjidhet nga importi, por teorikisht nuk mund te varesh gjithmone nga importi; pavaresia ne kete aspekt eshte ceshtje politike dhe ekonomike. Politike sepse je shume i pambrojtur dhe shume i varur, nga pikpamja ekonomike sepse te duhet qe vazhdimisht te nxjerresh valute te forte nderkohe qe arketon lek shqiptar.

SR: Nga nje ane kemi nje nevoje urgjente per te zgjidhur problemin e energjitikes. Nga ana tjeter kemi nje armiqesim te popullsise (asaj te Vlores, ku mendohet te ndertohet Teci) me planet e qeverise. Cfare ndodhi? Cfare interesash fshihen mbas pro-ve dhe kontra-ve? Perse nuk arrin qeveria t'i bindi njerezit per planet e saj?

Swed: Te flasesh per interesa pas projektit ne shumicen e rasteve eshte e tepruar, sepse ne ate mes zgjedhja e Vlores, sic e kemi diskutuar dhe me lart, u be per interesa te pastra ekonomike dhe teknike. Skenare me imperialiste dhe roberim e gjunjezim te Vlores e te Shqiperise, mund te bejme gjithe diten e te nxjerrim argumenta e kunderargumenta qe ne fund nuk do i japin nje pergjigje pyetjes madhore "cfare interesash u luajten ne Vlore?". Keshtu qe preferoj t'i rri larg ketij diskutimi. Difekti ishte qe nuk u morr mendimi i qytetareve, por u vazhdua me mendesine e vjeter qe nese shteti do dicka, behet. Por nuk funksionon me ne kete menyre, dhe kete duhet ta kene parasysh ekspertet dhe vendimmarresit. Nuk mund te ndertosh me pahir ne nje vend ku komuniteti nuk e do, ose do spostohesh ose do negociosh me komunitetin qe ti mbushesh mendjen; une per vete nuk di dhe nuk mund te sugjeroj ndonje rruge tjeter. Nga ky kendveshtrim, une levizjen kunder ndertimit te veprave ne Vlore e shoh si shume pozitive; sepse eshte zhvillimi i pare ne kete drejtim dhe do sherbeje si shembull per vepra te ardhshme.

SR: Ne se ti do te behesh minister energjitike dhe do te te kishin thene: ke liri absolute dhe para pa mase; vetem ndryshoje gjendjen. Cila do te ishte "perqasja jote" per te kapercyer situaten e tanishme? Dhe ne sa vjet do arrije ta zgjidhje kete problem, me cfare kostoje?

Swed: "Perqasja ime" do ishte shume i thjeshte, KESH nuk eshte zyre punesimi e partise time, eshte shoqeri tregtare qe ka nevoje; dhe qe vetmja mundesi qe te zhvillohet, eshte te operoje si e tille. Dhe e dyta, energjia elektrike "falas" nuk do bente pjese te premtimet e mia. Permiresimi do vinte shume shpejt, per kete jam i sigurte.

SR: Cfare pyetje(sh) do kishe qejf te ta kisha bere dhe nuk ta (t'i) bera? Si do ishe pergjigjur?

Swed: Nuk ke harruar gje, te pakten jo nga ato qe mund te kisha merak une. Do me pelqente qe po kaq pyetje te benin dhe gazetateret kur intervistojne persona pergjegjes per energjine, por qe fatkeqesisht nuk para ndodh.

SR: Energjitika: quo vadis?

Swed: "Quo Vadis"? - Perafroje me qenin e Pavllovit dhe merr nje pamje te pergjithshme.

Energjitika: Quo vadis? Interviste me Swed (fund)

SR: Ne pergjigjen tende te pare rreth energjise berthamore ti the: "Argument tjeter kunder eshte qe centralet berthamore sigurojne energji baze, dhe neve nuk na duhet baze ne ato nivele qe ofron qofte edhe nje reaktor i vetem." Cfare duhet te kuptoje njeriu i thjeshte me energji baze? Per cfare perdoret kjo? Cfare jane energjite e tjera, kush i siguron, per cfare perdoren?

Swed: Termi energji baze eshte pak term teknik po je se behet fjale per ndonje energji tjeter. Ideja eshte qe ne nje grafik ngarkese eshte nje pjese (pjesa e poshtme e grafikut) qe eshte gjithmone e "mbushur", qe nenkupton qe per nje sasi te caktuar ngarkese kemi nevoje 24 ore ne 24. Dhe centralet berthamore, ngaqe nuk mund te punojne fik-ndiz sigurojne energji vazhdimisht qe mund te quhet "baze" sepse e ofrojne 24 ore ne 24.

SR: Ti permende tenderat. A nuk eshte paradoksale qe teksa Shqiperia eshte ne krize permanente energjie institucionet perkatese futen me shume vonese ne keto tendera dhe pasatj paguajne cmimin me te larte te mundur? A ka ndonje hallke qe e gjobit institucionin per mosrealizim te funksioneve te tij?

Swed: Per ceshtjen e tenderave, pershtypja ime eshte qe ligji i prokurimeve ka mangesi, dhe me qejf konstatova para nja dy ditesh qe qeveria kishte ndermarre nje nisme te re persa i perket prokurimit te energjise elektrike. Nese energjia nuk blehet dot per shkak te procedurave te prokurimit nuk ka kush te pergjigjet, sepse nga pikepamja formale jane te gjithe ne rregull, ne zbatim te ligjit.

SR: Privatizim i KESH? Pse jo? pse Po?

Swed: Praktikat boterore kane treguar qe privatizimi nuk eshte e vetmja zgjidhje. Nese i referohemi nje pyetje te meparshme per problemet e sektorit energjitik, duket qe nese ato probleme eleminohen, atehere KESH kthehet ne nje kompani fitimprurese. Dhe atehere mund te shtrohet alternativa te privatizohet apo jo. Nje privatzim ne kete gjendje qe eshte KESH-i nuk qendron nga llogjika ekonomike, do shitet sic thuhet "per nje cope buke". Keto jane mekanizmat e tregut sado hidhur te na vije, nuk blen njeri kompani for what is suposed to be, por bazuar ne treguesit e kaluar dhe aktuale. Nese do privatizohet, mbase problemet e furnizimit te popullates do zgjidhen shpejt, ok, mund ta pranojme dhe kete si opsion, por qe nuk eshte kjo e vetmja rruge. Dhe ketu duhet konsideruar edhe fakti qe KESH eshte aktualisht prona me e madhe shteterore per te cilen breza te tere kane punuar per ta ngritur, dhe per mua eshte amorale qe nje pasuri te tille kombetare te shitet per nje cope buke.

SR: Le te mendojme nje skenar shume radikal: Heqim dore nga prodhimi i energjise; gjithe kete investicion e kanalizojme ne infrastrukturen e linjave percuese te energjise apo impianteve shperndarese, rruge, shkolla, turizem, mjekesi dhe industri. Si do dukej apo zhvillohej nje realitet i tille? Cfare do te thoshte per ne nje realitet i tille?

Swed: Nese investimet kalojne ne infrastrukture duke lene menjane gjenerimin mundet qe perkohesisht problemi i furnizimit te zgjidhet nga importi, por teorikisht nuk mund te varesh gjithmone nga importi; pavaresia ne kete aspekt eshte ceshtje politike dhe ekonomike. Politike sepse je shume i pambrojtur dhe shume i varur, nga pikpamja ekonomike sepse te duhet qe vazhdimisht te nxjerresh valute te forte nderkohe qe arketon lek shqiptar.

SR: Nga nje ane kemi nje nevoje urgjente per te zgjidhur problemin e energjitikes. Nga ana tjeter kemi nje armiqesim te popullsise (asaj te Vlores, ku mendohet te ndertohet Teci) me planet e qeverise. Cfare ndodhi? Cfare interesash fshihen mbas pro-ve dhe kontra-ve? Perse nuk arrin qeveria t'i bindi njerezit per planet e saj?

Swed: Te flasesh per interesa pas projektit ne shumicen e rasteve eshte e tepruar, sepse ne ate mes zgjedhja e Vlores, sic e kemi diskutuar dhe me lart, u be per interesa te pastra ekonomike dhe teknike. Skenare me imperialiste dhe roberim e gjunjezim te Vlores e te Shqiperise, mund te bejme gjithe diten e te nxjerrim argumenta e kunderargumenta qe ne fund nuk do i japin nje pergjigje pyetjes madhore "cfare interesash u luajten ne Vlore?". Keshtu qe preferoj t'i rri larg ketij diskutimi. Difekti ishte qe nuk u morr mendimi i qytetareve, por u vazhdua me mendesine e vjeter qe nese shteti do dicka, behet. Por nuk funksionon me ne kete menyre, dhe kete duhet ta kene parasysh ekspertet dhe vendimmarresit. Nuk mund te ndertosh me pahir ne nje vend ku komuniteti nuk e do, ose do spostohesh ose do negociosh me komunitetin qe ti mbushesh mendjen; une per vete nuk di dhe nuk mund te sugjeroj ndonje rruge tjeter. Nga ky kendveshtrim, une levizjen kunder ndertimit te veprave ne Vlore e shoh si shume pozitive; sepse eshte zhvillimi i pare ne kete drejtim dhe do sherbeje si shembull per vepra te ardhshme.

SR: Ne se ti do te behesh minister energjitike dhe do te te kishin thene: ke liri absolute dhe para pa mase; vetem ndryshoje gjendjen. Cili do ishte "your approach" per te kapercyer situaten e tanishme? Dhe ne sa vjet do arrije ta zgjidhje kete problem, me cfare kostoje?

Swed: "My approach" do ishte shume i thjeshte, KESH nuk eshte zyre punesimi e partise time, eshte shoqeri tregtare qe ka nevoje; dhe qe vetmja mundesi qe te zhvillohet, eshte te operoje si e tille. Dhe e dyta, energjia elektrike "falas" nuk do bente pjese te premtimet e mia. Permiresimi do vinte shume shpejt, per kete jam i sigurte.

SR: Cfare pyetje(sh) do kishe qejf te ta kisha bere dhe nuk ta (t'i) bera? Si do ishe pergjigjur?

Swed: Nuk ke harruar gje, te pakten jo nga ato qe mund te kisha merak une. Do me pelqente qe po kaq pyetje te benin dhe gazetateret kur intervistojne persona pergjegjes per energjine, por qe fatkeqesisht nuk para ndodh.

SR: Energjitika: quo vadis?

Swed: "Quo Vadis"? - Perafroje me qenin e Pavllovit dhe merr nje pamje te pergjithshme.

Foto SR

Energjitika: Quo vadis? Interviste me Swed (3)

SR: Klima! Vererat e thata dhe rritja e temperaturave sygjerojne nje ndryshim klimaterik qe ndoshta do te jete trendi i se ardhmes. Kjo do te thote qe lumenjte do kene me pak uje. Ne se flasim per nje planifikim 20-30 vjecar, a do te ishte ky investim ne hidrocentrale investim qe ja vlen?

Swed: Ndryshimet klimatike, tema e shekullit. Qendron qe parashikohen probleme me burimet ujore. Por a nuk eshte ndertimi i hidrocentraleve nje response ndaj ketij problemi? Nje pjese e mire e vendeve te industrializuar ka filluar ta luaje pjesen e vet te kesaj loje, pra te reduktimit te gazeve me efekt sere. A nuk duhet qe te bejme dhe ne pjesen tone modeste, kuptohet pa kompromentuar zhvillimin ekonomik. A nuk eshte kjo rruga qe duhet te ndjeki cdo vend per te shpetuar shtepine e perbashket?

SR: Swed, ne se thahet uji i lumenjve, me cfare do punojne hidrocentralet? Ne se nuk punojne hidrocentralet, per cfare gjithe ky investim kolosal?

Swed: Nuk mund te kete nje pergjigje te prere per kete, sic nuk ka per shume gjera ne fakt. Po le te shohim skenaret e mundshem, te perpiqemi ta veme veten ne nje situate hipotetike diku ne kohen kur burimet ujore presupozohet qe do thahen (dhe problemi kryesor atehere gjithsesi do jete uji i pijshem dhe jo uji per HEC-et). A do mendojme dot per investimet e bera para 30 vjetesh me kendveshtrimin "me mire te kishim kursyer ca e te benim TEC-e"? Pa dyshim qe jo, nuk do jete kjo ceshtja shqetesuese ne ate kohe. Por le te themi qe do ngelen HEC-et pa pune? Po a do kete mjaftueshem lende djegese qe te pakten te siguronim energjine elektrike? Edhe pergjigja e kesaj pyetje eshte me shume jo, sepse nese shikojme te dy skenaret, te ndryshimeve klimatike dhe te mbarimit te rezervave te naftes, i bie qe rezervat e naftes te mbarojne me shpejt, pra e humbem dhe nje alternative. Ngelet qymyri dhe energjia berthamore. Qymyr nuk eshte se kemi shume dhe ate qe kemi nuk e kemi te ndonje fare cilesie, bie dhe kjo. Ngelet energjia berthamore, e cila sic kam thene ca pyetje me pare, per mua ngelet si opsion, por jo ne kete moment, per shkaqet qe jane permendur. Doli ndonje pergjigje e prere per pyetjen? Sic mund te supozohej qe ne fillim, jo, sepse eshte praktikisht e pamundur te projektosh situata hipotetike katastrofike te pas 30 vjeteve ne vendimet e sotme. Ne fund te fundit te gjitha aksione e sotme duhet te jene te tilla qe te mos lejohet arritja ne situata te tilla katastrofike, pra jane parandaluese dhe jo korrektuese (nuk e di nese eshte ky termi i sakte). Pra, nuk besoj qe nje situate e tille apokaliptike do ndodhi, te pakten jo during our lifetime, dhe as gjate lifetime (technical or financial lifetime) te nje HEC-i.

SR: Per panelet e kolektoreve diellor: Sa eshte mundesia e investimit ne nje industri lokale te paneleve?

Swed: Aktualisht ka te pakten nje linje te prodhimit te paneleve diellore ne Shqiperi, dhe ky eshte nje treg qe mund te funksionoje shume mire, nese do i krijohen lehtesi nga shteti dhe nese do jete ambicioz te prodhoje produkte te certifikuara. Sidoqofte, keto kerkesa qe permenda jane aktualisht midis objektivave te dy projekteve qe po zhvillohen, le te shikojme sesa do arrihen, uroj qe po.

SR: Po i kthehem centralit berthamor: Nje nga prerekuizitat per te ndertuar nje central berthamor eshte te ndertohet prane burimeve ujore, qe do te luajne rolin e nje sistemi ftohes per reaktorin. Ne se ndertojme nje apo me shume centrale te tilla, ku do ishte vendi me i pershtatshem?

Swed: Pyetje shume e mire. Uji eshte goxha problem per centralet berthamore, dhe i vetmi burim ku mund ta marresh ne ate sasi qe duhet eshte deti, pa konsideruar lumenjte, sepse duke pare si katandisen lumenjte te ne ne vite te thata, si veshtire se e merr njeri riskun qe te besoje te lumenjte. Deti Adriatik nuk ofron kushtet perfekte per kete pune, me rritjen natyrale te temperaturave gjithnje e me shpesh po duken peshkaqene nga brigjet tona; nje rritje artificiale mbi keto, qe do ishte rrjedhoje e centralit berthamor, nuk e di c'fare pasojash mund te kishte mbi faunen dhe floren marine, kjo eshte teme per eksperte biologe.


SR: Nje nga arsyet qe papritur e bejne centralin berthamor nje teme qendrore duket se ka te beje me interesin e fqinjeve perendimore per te ndertuar nje te tille qe do te mund "te ndante prodhimin" edhe me ta. Nje menyre sic duket per te parakaluar nje ligj vendas qe i ndalon italianet te ndertojne centrale berthamore ne vendin e tyre. Por, problemi i centraleve berthamore qendron: 1) tek siguria e tyre dhe 2) tek mbetjet radioaktive qe kane nje kohe shume te gjate (qindra vjet) shperberje. Konsideruar siperfaqen e vogel tokesore te Shqiperise cila do te ishte vlera e rrezikut per te?

Swed: Nuk e besoj qe problemi ne rastin e mbetjeve eshte siperfaqja e vogel e vendit, problem eshte menyra sesi menaxhohen mbetjet. Nga kjo pikepamje une nuk do thoja "jo energjise berthamore se jemi vend i vogel", por neve duhet ta pranojme qe s'jemi akoma te afte te ndertojme struktura per menaxhimin pa risk te mbetjeve nukleare, dhe ne keto pozita, ti gjendesh komshiut qe nuk nderton dot ne vendin e vet nuk me duket ide e mire. Dhe e njejta gje mund te thuhet edhe per sigurine dhe infrastrukturen qe lidhet me te. Per te dyja keto probleme gjendja ne Shqiperi eshte pikelluese deri ne dhimbje pa menduar per centralet berthamore, duke i shtuar keto te fundit behet e frikshme. (vazhdon)

PS: Fotot SR.

Energjitika: Quo vadis? Interviste me Swed (2)

SR: Si duhet ta perfytyroje njeriu i thjeshte procesin e perfitimit te energjise nga prodhimi deri tek ndezja e llampes, llogaritja e energjise?

Swed: Energjia elektrike prodhohet nga uji qe kalon ne turbine. Turbina ve ne levizje nje gjenerator qe ben konvertimin e energjise te ujit ne energji elektrike. Pas kesaj ne nje nenstacion konvertohet ne nivelin e duhur te tensionit per t'u transmetuar ne distanca te largeta (tensioni i larte) dhe pastaj prane konsumatoreve kalon serish ne transformatore zakonisht 20 kV dhe shperndahet neper rrjetin shperndares serish duke kaluar dhe nje shkalle transformimi ne 400 V

Gjendja teknike e shumices se rrjeteve te transmetimit dhe nenstacioneve eshte shume e keqe, humbjet (te cilat quhen humbje teknike) arrijne rreth 25 - 30%. Normat e humbjeve ne vende te tjera me rrjeta shume me te medhenj se i joni dhe me karakteristika te ngjashme arrijne ne 6-7%. Keshtuqe, nese humbjet teknike do reduktoheshin ne nivele te pranueshme, energjia e kursyer per te cilen pyet mund te ishte pa frike me shume se nje muaj, mbase dy.

Njeriu i thjeshte duhet te kuptoje qe aksesi dhe mundesia per te perdorur energjine elektrike eshte ne vetvete luks. Nuk e kam ne kuptimin qe te kthehemi prape te kandili, por qe energjia elektrike duhet perdorur vetem per ato sherbime qe nuk ti garanton dot ndonje burim tjeter. Dhe ketu pastaj futemi prape te roli i shtetit, ERE-s, KESH-it, METE-s, OJQ-ve etj, sepse qe te arrihet kjo eshte nje process, nuk behet ne nje jave. Dhe me kryesorja, qe konsumatori i fundit duhet te ngulisi fort ne mend eshte qe ajo qe konsumohet, paguhet dhe s’ka rruge tjeter. Dhe kete duhet ta ngulisin fort ne mend edhe vendimmarresit, sepse shpesh behen pengese per implementimin e aksioneve ”te forta”, le te themi kunder atyre qe s’paguajne energji. Para disa vjetesh zonja Topalli nxiste demonstrata ne Shkoder kur KESH-i nderpriste lidhjet e paligjshme dhe shkeåuste konsumatore qe kishin 15 vjet pa paguar.


SR: Ne se humbjet jane deri ne 30% a nuk do te ishte me e arsyeshme qe fillimisht investimet te shkonin per rigjenerimin e infrastruktures?

Swed: Ajo qe ve ne dukje per investimet ne infrastrukture eshte shume e sakte. Dhe rradha sesi duhet filluar, te pakten teorikisht, eshte e tille, fillimisht me eleminimin e humbjeve jo-teknike (vjedhje, lidhje te paligjshme) pastaj me infrastrukturen, dhe paralelisht me infrastrukturen edhe me kapacitetet e reja gjeneruese.

E verteta eshte qe jane bere relativisht goxha investime ne infrastrukture. Tani, togefjaleshi "goxha investime" eshte shume ambigue dhe ka vlere te ndryshme ne varesi te perceptimit, por qe gjithsesi une s'gjej dot fjale tjeter me te pershtatshme.

Une thashe nje pyetje me pare qe humbjet jane 25-30%: kjo eshte ajo qe thote KESH. Ne fakt shume pak vete e dine sesa afer realitetit jane keto shifra. Do zgjatem ca, ka thene nje njeri i mencur, se nuk kam kohe te flas shkurt. Vit per vit KESH dhe qeveria raportojne para donatoreve per arritjen e treguesve, realizimin e investimeve, faturimin dhe arketimet, etj etj. Qe te duket qe eshte punuar mire, dhe treguesi kryesor per kete eshte sa jane ulur humbjet jo-teknike, shpesh here nje pjese te humbjeve jo-teknike pala jone ja vesh pjeses se humbjeve teknike, kjo keshtu ka qene dhe keshtu do jete edhe per ca kohe te pakten deri sa te fillojne realisht te mblidhen parate. Keshtuqe, shifra 25-30% ne kete kendveshtrim merr nje kuptim tjeter, merr ate te shifres qe pak veta e dine egzakt dhe pak veta e dine sesa worth eshte te investosh ne infrastrukture. Sidoqofte, pa u mbedhur ajo qe faturohet, duke filluar me sakte nga faturimi i sakte dhe jo aforfe sic eshte deri tani ne disa zona te caktuara, investimet nuk marrin asnje kuptim ne cfaredo sektori dhe te cfaredo sasie qofshin. Shifra te sakta sesa eshte investuar ne infrastrukture mund te gjenden te faqja e KESH-it, ERE-s, Bankes Boterore, IBRD-se etj.

SR: Si e sigurojme energjine tani, nga cilat burime?

Swed: Deri tani energjine e sigurojme nga HEC-et dhe nga importi, ne varesi te reshjeve, here me shume e here me pak; por qe prej 1992 jemi importues neto. Kemi dhe nje njesi qe punon per faqe te zeze ne TEC-in e Fierit, por qe eshte pjese shume e vogel ne bilancin e pergjithshem. Importojme sa here kemi mundesi, dhe me kemi mundesi nenkuptoj qe sa here qe tenderat ja dalin te perfundojne, kur ka linja ne dispozicion. E keqja eshte, qe importi nuk planifikohet mire ne advance dhe vijme ne situata si kjo e vitit te fundit.

SR: Cilat jane format e prodhimit te energjise sot (globale) dhe cilat nga keto forma i sheh te aplikueshme ne Shqiperi?

Swed: Akoma ne bote pjesa me e madhe e impianteve te gjenerimit te energjise elektrike jane impiante termo (qymyr, gaz natyror, nafte), pastaj hidrocentrale rreth 18%, centrale nukleare rreth 16% (e prodhimit) dhe te tjera. Me te tjera kam parasysh burimet qe quhen te rinovueshme, dielliore, e erës, gjeotermale, etj.

Ka shume programe R&D per energjite e rinovueshme, nje pjese e tyre, si psh energjia e eres, jane aktualisht kompetitive ne treg dhe teknologji te tjera jane ne rrugen e te berit kompetitive. Sa do zgjase, kush do fitoje dhe kush do bjere nga keto teknologji, i kalon kufijte e ketij diskutimi. Sidoqofte, pa dashur te kufizoj veten ne perkufizime kjo ben kjo tjetra s'ben, theksoj ate qe duhet te kete parasysh cdo ekspert i politikave energjitike "mbaji te gjitha opsionet hapur". Por njekohesisht, duhet theksuar qe me kete definicion, qe nuk eshte imi por eshte huazuar nga poltika energjitike globale, nuk duhet abuzuar. Duhen bere studime dhe kerkime ne te gjitha fushat, duhen percaktuar prioritete afat-mesme dhe afatgjate, duhen percaktuar incentivat qe do mbeshtesin zhvillimet e ardhshme; pra me pak fjale duhet percaktuar pak a shume rruga ku duhet te ecim per te pakten nje 25 - 30 vjecar, duke mbajtur parasysh gjithashtu edhe aspektet mjedisore dhe te zhvillimit te qendrueshem qe sot ecin paralelisht me politikat energjitike. Per kete kerkohet konsensus; qe puna qe behet te certifikohet dhe pranohet nga te gjitha palet dhe te mos ndryshoje ne varesi te ndryshimit te qeverive sic ka ndodhur deri tani.

SR: Si nje vend me shume diell Shqiperia do te ishte nje vend ideal per aplikimin e perftimit te energjise diellore. Megjithate, perpjekjet per futjen e kesaj alternative jane minimale, ne nivel individi. Nderkohe, qe me kete aplikim mund te mbulohej nje pjese e nevojave ditore te qytetarit. Perse nuk ka interes ne kete drejtim? Bile, kjo alterantive mund te integrohej direkt ne ndertimin e ndertesave te reja.

Swed: Padiskutim qe Shqiperia ka kushte shume te favorshme per zhvillimin e energjise diellore, kjo eshte thene e stërthene nga te gjitha anet. Por nuk mjaftojne kushtet, duhen programe qe kushtet e favorshme te kthehen ne mundesi te shfrytezuar. Cfare eshte bere deri tani ne kete fushe? Shume pak, disa fushata sensibilizimi shume te limituara ne mjete financiare dhe ne shumicen e rasteve nicht gezielt (kaotike).

Ne zhvillim e siper jane dy projekte per energjine diellore, nje i ADA (Austrian Development Agency) dhe nje i UNDP-se me pjesemarrjen edhe te disa dontaroreve te tjere. Sesa do ja dalin te krijojne nje treg per kolektoret diellore (sepse jane fokusuar vetem tek solarthermie) nuk di te them. Uroj vetem qe te mos kthehen si aktivitetet e deritanishme ne kete fushe ku organizohen seminare dhe workshope ku ata qe dine i tregojne po atyre qe dine dhe s'kane asnje rezultat praktik pervecse nje lloj knowledge sharing ne te gjejtin grup njerezish.

Paragrafi i mesiperm ne pjesen me te madhe i referohej paneleve per prodhimin e ujit te ngrohte, qe kane kosto te perballueshme; ndersa per modulet photovoltaike s'mund te thuhet e njejta. Kosto e instalimit eshte e larte dhe nese nuk ka politika shteterore per mbeshtetjen e tyre, mund te konsiderohet e harruar. Ka dhe disa teknika te tjera per perfitimin e energjise diellore, por qe per te mos filluar te sqaroj edhe teknologjite po kufizohem tek keto qe jane pak a shume masivisht te njohura ne nje fare mase.

Integrimi direkt ne ndertesa do ishte nje nisme ligjore per t'u perkrahur, por nuk e di pse nuk ndodh; ndoshta duhet koordinim qe ne ligjet dhe rregulloret e urbanistikes dhe ne procedurat per miratimin e lejeve te ndertimit te futej edhe ky koncept. Sesa mire funksionojne keto gjera dihet nga te gjithe; ne kemi nje ligj per ruajtjen e nxehtesise ne ndertesa, te miratur prej vitesh nga parlamenti, dhe kur jepen lejet e ndertimit asnjeri nuk i merr ne kosiderate kerkesat e tij: ky eshte difekt ekskluziv i pushtetit lokal.

SR: TEC i Vlores: A eshte nje zgjidhje, a eshte nje zgjidhje e drejte? Cilat do te ishin alternativat? Cfare tecesh, ku?

Swed: TEC-i i Vlores, zgjidhje apo jo? Veshtire te ndahet kaq kollaj, sepse ka ane pozitive, ka ane negative; duke filluar me vendin ku do ndertohet, lenden djegese qe do perdoret etj etj. Qe ka nje impakt pozitiv ne sistem kjo patjeter qe duhet pohuar; dhe qe ne nje fare mase, nese funksionon sic duhet e ndihmon goxha sistemin dhe ul varesine nga importi. Per alternativa nuk eshte kollaj te flitet. Kush do ishte alternativa teknologjike? Gazi natyror qe ne se kemi? Qymyri qe ne e kemi me cilesi shume te dobet dhe shume thelle? Infrastrukturat e te dyjave qe nuk i kemi? Ndersa per vendosjen e tij ne Vlore - ai objekt eshte vendosur te behet atje sepse ishte mbase e vetmja mundesi qe ne kohen kur eshte bere studimi kostoja e kilowatorit te prodhuar te dilte me leverdi, sepse nuk ka nevoje per shume investime per infrastrukturen ndihmese dhe per kostot operacionale qe lidhen me shfytezimin e infrastruktures, furnizim me lende djegese, lidhja me rrjetin, furnizimi me uje etj. Por edhe nga pikpamja mjedisore, nese ai objekt do operoje me lenden djegese te duhur dhe do kotrollohet nga organizma serioze (qe mund te krijohen edhe si iniciative e qytetareve te Vlores, formati per kete gjendet) nuk do i shkaktoje ndonje dem as turizmit as qytetit, pervecse do e ndihmoje te largohet nga perpelitja ne te cilen po vuan, si shumica e vendit ne fakt.

SR: Se fundi ka filluar nje nisme privatizimesh hidrocentralesh lokale. Si e konsideron nje projekt te tille? Ne se do mund te kombinohej me energjine diellore dhe ndoshta edhe ate te eres, a do te ishte realiste te thuhej se problemet e ketyre rajoneve do te ishin mbuluar teresisht?

Privatizimi dhe dhenia me koncesion e hidrocentraleve eshte nje nisme e mire. Problemi ketu qendron qe shumica e atyre qe i kane marre keto objekte, nuk kane mjetet financiare qe te realizojne investimet e nevojshme; dhe me dhimbje mund te them qe tek shume mungon edhe kultura e kerkimit te sherbimeve te konsulences. Nese do behen te ndergjegjshem qe ka kompani qe gjejne parate per objektin tend perkundrejt pageses, mbase do arrijne ti realizojne keto investime; ne te kundert do perpiqen ti shesin licencat tek te trete qe kane mundesi ti ndertojne.

Persa i perket furnizimit lokal, nje pjese e objekteve te reja qe pritet te ndertohen kane madje me shume kapacitet sec i nevojitet zonave perkatese, dhe zgjidhje te zgjuara te integrimit te burimeve te tjera qe ti permend do ishin vertet te mirepritura. Let's wait and see.

SR: Ndertimi i hidrocentraleve te reja: Sa e mundshme eshte kjo? Cilat lumenje nuk jane shfrytezuar akoma dhe cfare premtojne?

Swed: Ndertimi i hidrocentraleve eshte shume i mundshem. Burim energjie me te mire, me te paster dhe me te dashur per komunitetin qofte te specialisteve qofte komunitetin ne pergjithesi veshtire se gjen. Dy lumenj jane totalisht te pashfrytezuar nga kjo pikpamje, Vjosa dhe Devolli. Per Devollin duket se dicka po behet, le te presim cdo behet me Vjosen. Edhe Skavica eshte e mundshme te realizohet. Nese keto behen realitet, vertet qe nuk do kemi nevoje te ndertojme TEC-e, te pakten per nje periudhe te caktuar kohe. Problemi eshte qe hidrocentralet jane investime intensive dhe duhen gjetur kompani qe kane dhene prova qe jane ne gjendje te financojne dhe ndertojne vepra te tilla. (vazhdon)

PS: Foto SR