Energjitika: Quo vadis? Interviste me Swed (e plote)

Nje nga prioritetet zyrtare te qeverise Berisha eshte energjitika. Synimi i qarte: brenda 2007 i gjithe vendi duhet te kete energji pa nderprerje.

Gati ne perfundim te vitit 2007, situata eshte krejt larg ketij synimi: ore te tera pa energji ne te gjithe vendin. Me keq, oret e nderprerjeve jane shtuar. Cfare nuk funksionon ne strategjite e politikes shqiptare? Ku jane problemet? Ku jane zgjidhjet?

Ne kete interviste me Swed, specialist i energjitikes; SR dhe Swed bejne nje sprove per te drejtuar disa pyetje qytetari dhe specialisti; bejne nje sprove per te treguar problemet dhe sygjeruar zgjidhje. SR falenderon perzemersisht Swed per angazhimin dhe durimin ne kete interviste, por mbi te gjitha, per perpjekjen e tij per te dhene nje tablo te plote te situates energjitike shqiptare dhe problemeve te saj. Gjithashtu, nje falenderim i perzemert per akull-naja qe e mundesoi kete bashkepunim.


SR: Shqiperia me energji berthamore: PO apo JO?

Swed: Energjia berthamore - PJO

Eshte nje argument shume kontraversial per momentin, por qe ja vlen te theksohet qe drejt energjise berthamore bota do kthehet patjeter, dhe kjo per shume arsye. Se pari, koha e "burimeve energjetike të lira" ka mbaruar dhe kjo eshte e qarte per te gjithe tani. Se dyti, ne rastin me optimist bota ka nafte edhe per rreth 50 vjet (pa perfshire ketu rerat bituminoze, supozimet per sasi te medha nafte ne polin e veriut etj etj). Pjesen me te madhe te konsumit te lendeve djegese ne bilancin energjitik global e ze sektori i transportit dhe kthimi nga nafta ne burime te tjera perfshin edhe alternativen e hidrogjenit, per prodhimin e te cilit duhet shume energji e cila mund te merret vetem nga centralet berthamore. Sidoqfte keto jane argumenta per te cilet mund te debatosh shume gjate. Ne Shqiperi, energjia berthamore per momentin nuk ka shance; duhet riformatuar gjithe sistemi elektroenergjitik, i cili nga pikpamja teknike dhe e funksionimit, nuk te jep asnje garanci per futjen e nje burimi kaq delikat. Argument tjeter kunder eshte qe centralet berthamore sigurojne energji baze, dhe neve nuk na duhet baze ne ato nivele qe ofron qofte edhe nje reaktor i vetem. Pervec ketyre, neve kemi akoma rreth 65% te burimeve ujore te pashfrytezuara dhe do ishte shume me e mënçur të shfrytëzohej sesa te bazohemi ne teknologji shume delikate per te miren e fqinjve. Ne cdo rast nje problem madhor per ne do jete trajtimi i mbetjeve radiokative. Nderkohe qe ne nuk kemi nje sistem stabel te trajtimit te mbetjeve urbane (qe eshte minimumi qe nje shtet mund te beje) si mund te shpresohet per seriozitetin dhe angazhimin e nevojshem ne trajtimin e mbetjeve radioaktive?

SR: Cilat jane problemet energjitike te Shqiperise sot?

Swed: Problemet e sektorit energjitik, kryesisht atij elektroenergjitik, i dine te gjithe sot dhe eshte humbje kohe ti permendim prape; por ja vlen te permenden shkaqet qe kane cuar ne kete situate. E para, dhe me kryesorja, eshte politika. KESH-i nuk lihet nga qeverite te veproje si nderrmarje tregtare (sado qe qeveritaret e theksojne gjithmone kete fakt kur eshte puna per ti dhene para KESH-it) ne asnje drejtim, as te menaxhimit te burimeve, as te menaxhimit te fondeve, as te burimeve njerezore, asgje fare. Drejtohet dhe keqperdoret nga politika.

Nje aspekt tjeter eshte performaca e dobet e specialisteve te sektorit, po qe edhe kjo ka pjeserisht background politik, te motivimit etj. Edhe ... kaq, mjafton qe poltika te heqi dore nga KESH-i ne nje menyre ose ne nje tjeter, ta leri ne menaxhimin e ndonje kompanie menaxhuese te huaj pa nderhyre ne vendimmarrje, dhe s'ka nevoje as per privatizim, KESH-i behet kompani e fuqishme me nje shpejtesi te papare.

SR: C'eshte ERE dhe cili eshte roli i saj?

Swed: ERE eshte Enti per Rregullimin e Energjise. Shkurtimisht, pa u marre me ligjin “Per Sektorin e Energjise Elektrike” pjesa me e prekshme e veprimtarise se ERE-s perfshin:

1. Cmimet, tarifat.
2. Hapja e tregut
3. Garantimi i rregullave te lojes ne treg, monitorimi.

Diskutimi ketu do ishte se sa e luan ERE rolin qe i jep ligji. Shume pak. Cmimet caktohen ne zyrat e kryeministrise, kjo eshte e njohur publikisht. Ne hapjen e tregut te energjise elektrike, ERE ka aktualisht nje rol sekondar ose akoma me keq te dores se trete, dhe ne piken e trete eshte totalisht apatike dhe mosfunksionale. Atehere vijme te pyetja, c’na duhet ERE? Si koncept, nje rregullator ne treg duhet patjeter, edhe ne vende me treg 100% te liberalizuar dhe qe nuk kane ent rregullator ka diskutime per futjen e nje organizmi te tille. Por, nje ent rregullator qe teorikisht eshte i pavarur, ose me sakte varet nga parlamenti dhe ne praktike eshte shtojce e keshillit te ministrave dhe e ministrise pergjegjese per energjine, eshte kosto e tepert per konsumatorin dhe hallke e tepert per ata qe duan te investojne ne elektroenergji.

SR: Sa e ndihmon apo e veshtireson legjislacioni shqiptar situaten energjitike. Cfare duhet te ndryshohet ne legjislacion?

Swed: Legjislacioni jone i energjise elektrike, sado qe ne shumicen e rasteve eshte ndertuar me asistence te huaj, ka nje veti te keqe; qe te nesermen e publikimit ne fletoren zyrtare eshte tashmë i vjetëruar. Ka probleme me modelin tranzitor te tregut, ka probleme me ligjin e ri te koncesioneve; e shume te tjera qe s’me vijne ne mend por qe duhet diskutuar rast pas rasti. Po, problemi me kryesor eshte qe legjislacioni egzistues, i mire apo i keq, nuk zbatohet. Formula, Ligji dhe Maliqi eshte dominante ne te gjithe ate qe quhet treg i energjise elektrike; mjafton te marresh komente nga operatoret ose aplikantet per licence per HEC-e te vegjel, dhe krijon tabllone e plote.

SR: Cilat do te ishin strategjite per te ndryshuar situaten?

Swed: Nuk ka strategji per te ndryshuar situaten; nuk duhen strategji, duhet nje perqasje e re, duhet nderruar paradigma. Ca te them? Hajde te marrim 140 deputete dhe 14 ministra zvicerane. Vendimmarresve ju mungon vizioni dhe kjo s’nderrohet me strategji.

SR: Si duhet ta perfytyroje njeriu i thjeshte procesin e perfitimit te energjise nga prodhimi deri tek ndezja e llampes, llogaritja e energjise?

Swed: Energjia elektrike prodhohet nga uji qe kalon ne turbine. Turbina ve ne levizje nje gjenerator qe ben konvertimin e energjise te ujit ne energji elektrike. Pas kesaj ne nje nenstacion konvertohet ne nivelin e duhur te tensionit per t'u transmetuar ne distanca te largeta (tensioni i larte) dhe pastaj prane konsumatoreve kalon serish ne transformatore zakonisht 20 kV dhe shperndahet neper rrjetin shperndares serish duke kaluar dhe nje shkalle transformimi ne 400V.

Gjendja teknike e shumices se rrjeteve te transmetimit dhe nenstacioneve eshte shume e keqe, humbjet (te cilat quhen humbje teknike) arrijne rreth 25 - 30%. Normat e humbjeve ne vende te tjera me rrjeta shume me te medhenj se i joni dhe me karakteristika te ngjashme arrijne ne 6-7%. Keshtuqe, nese humbjet teknike do reduktoheshin ne nivele te pranueshme, energjia e kursyer per te cilen pyet mund te ishte pa frike me shume se nje muaj, mbase dy.

Njeriu i thjeshte duhet te kuptoje qe aksesi dhe mundesia per te perdorur energjine elektrike eshte ne vetvete luks. Nuk e kam ne kuptimin qe te kthehemi prape te kandili, por qe energjia elektrike duhet perdorur vetem per ato sherbime qe nuk ti garanton dot ndonje burim tjeter. Dhe ketu pastaj futemi prape te roli i shtetit, ERE-s, KESH-it, METE-s, OJQ-ve etj, sepse qe te arrihet kjo eshte nje process, nuk behet ne nje jave. Dhe me kryesorja, qe konsumatori i fundit duhet te ngulisi fort ne mend eshte qe ajo qe konsumohet, paguhet dhe s’ka rruge tjeter. Dhe kete duhet ta ngulisin fort ne mend edhe vendimmarresit, sepse shpesh behen pengese per implementimin e aksioneve ”te forta”, le te themi kunder atyre qe s’paguajne energji. Para disa vjetesh zonja Topalli nxiste demonstrata ne Shkoder kur KESH-i nderpriste lidhjet e paligjshme dhe shkeåuste konsumatore qe kishin 15 vjet pa paguar.


SR: Ne se humbjet jane deri ne 30% a nuk do te ishte me e arsyeshme qe fillimisht investimet te shkonin per rigjenerimin e infrastruktures?

Swed: Ajo qe ve ne dukje per investimet ne infrastrukture eshte shume e sakte. Dhe rradha sesi duhet filluar, te pakten teorikisht, eshte e tille, fillimisht me eleminimin e humbjeve jo-teknike (vjedhje, lidhje te paligjshme) pastaj me infrastrukturen, dhe paralelisht me infrastrukturen edhe me kapacitetet e reja gjeneruese.

E verteta eshte qe jane bere relativisht goxha investime ne infrastrukture. Tani, togefjaleshi "goxha investime" eshte shume ambigue dhe ka vlere te ndryshme ne varesi te perceptimit, por qe gjithsesi une s'gjej dot fjale tjeter me te pershtatshme.

Une thashe nje pyetje me pare qe humbjet jane 25-30%: kjo eshte ajo qe thote KESH. Ne fakt shume pak vete e dine sesa afer realitetit jane keto shifra. Do zgjatem ca, ka thene nje njeri i mencur, se nuk kam kohe te flas shkurt. Vit per vit KESH dhe qeveria raportojne para donatoreve per arritjen e treguesve, realizimin e investimeve, faturimin dhe arketimet, etj etj. Qe te duket qe eshte punuar mire, dhe treguesi kryesor per kete eshte sa jane ulur humbjet jo-teknike, shpesh here nje pjese te humbjeve jo-teknike pala jone ja vesh pjeses se humbjeve teknike, kjo keshtu ka qene dhe keshtu do jete edhe per ca kohe te pakten deri sa te fillojne realisht te mblidhen parate. Keshtuqe, shifra 25-30% ne kete kendveshtrim merr nje kuptim tjeter, merr ate te shifres qe pak veta e dine egzakt dhe pak veta e dine sesa me vlere eshte te investosh ne infrastrukture. Sidoqofte, pa u mbedhur ajo qe faturohet, duke filluar me sakte nga faturimi i sakte dhe jo aforfe sic eshte deri tani ne disa zona te caktuara, investimet nuk marrin asnje kuptim ne cfaredo sektori dhe te cfaredo sasie qofshin. Shifra te sakta sesa eshte investuar ne infrastrukture mund te gjenden te faqja e KESH-it, ERE-s, Bankes Boterore, IBRD-se etj.

SR: Si e sigurojme energjine tani, nga cilat burime?

Swed: Deri tani energjine e sigurojme nga HEC-et dhe nga importi, ne varesi te reshjeve, here me shume e here me pak; por qe prej 1992 jemi importues neto. Kemi dhe nje njesi qe punon per faqe te zeze ne TEC-in e Fierit, por qe eshte pjese shume e vogel ne bilancin e pergjithshem. Importojme sa here kemi mundesi, dhe me kemi mundesi nenkuptoj qe sa here qe tenderat ja dalin te perfundojne, kur ka linja ne dispozicion. E keqja eshte, qe importi nuk planifikohet mire qe heret dhe vijme ne situata si kjo e vitit te fundit.

SR: Cilat jane format e prodhimit te energjise sot (globale) dhe cilat nga keto forma i sheh te aplikueshme ne Shqiperi?

Swed: Akoma ne bote pjesa me e madhe e impianteve te gjenerimit te energjise elektrike jane impiante termo (qymyr, gaz natyror, nafte), pastaj hidrocentrale rreth 18%, centrale nukleare rreth 16% (e prodhimit) dhe te tjera. Me te tjera kam parasysh burimet qe quhen te rinovueshme, dielliore, e erës, gjeotermale, etj.

Ka shume programe Kerkim - Zhvillim per energjite e rinovueshme, nje pjese e tyre, si psh energjia e eres, jane aktualisht kompetitive ne treg dhe teknologji te tjera jane ne rrugen e te berit kompetitive. Sa do zgjase, kush do fitoje dhe kush do bjere nga keto teknologji, i kalon kufijte e ketij diskutimi. Sidoqofte, pa dashur te kufizoj veten ne perkufizime kjo ben kjo tjetra s'ben, theksoj ate qe duhet te kete parasysh cdo ekspert i politikave energjitike "mbaji te gjitha opsionet hapur". Por njekohesisht, duhet theksuar qe me kete definicion, qe nuk eshte imi por eshte huazuar nga poltika energjitike globale, nuk duhet abuzuar. Duhen bere studime dhe kerkime ne te gjitha fushat, duhen percaktuar prioritete afat-mesme dhe afatgjate, duhen percaktuar incentivat qe do mbeshtesin zhvillimet e ardhshme; pra me pak fjale duhet percaktuar pak a shume rruga ku duhet te ecim per te pakten nje 25 - 30 vjecar, duke mbajtur parasysh gjithashtu edhe aspektet mjedisore dhe te zhvillimit te qendrueshem qe sot ecin paralelisht me politikat energjitike. Per kete kerkohet konsensus; qe puna qe behet te certifikohet dhe pranohet nga te gjitha palet dhe te mos ndryshoje ne varesi te ndryshimit te qeverive sic ka ndodhur deri tani.

SR: Si nje vend me shume diell Shqiperia do te ishte nje vend ideal per aplikimin e perftimit te energjise diellore. Megjithate, perpjekjet per futjen e kesaj alternative jane minimale, ne nivel individi. Nderkohe, qe me kete aplikim mund te mbulohej nje pjese e nevojave ditore te qytetarit. Perse nuk ka interes ne kete drejtim? Bile, kjo alterantive mund te integrohej direkt ne ndertimin e ndertesave te reja.

Swed: Padiskutim qe Shqiperia ka kushte shume te favorshme per zhvillimin e energjise diellore, kjo eshte thene e stërthene nga te gjitha anet. Por nuk mjaftojne kushtet, duhen programe qe kushtet e favorshme te kthehen ne mundesi te shfrytezuar. Cfare eshte bere deri tani ne kete fushe? Shume pak, disa fushata sensibilizimi shume te limituara ne mjete financiare dhe ne shumicen e rasteve nicht gezielt (kaotike).

Ne zhvillim e siper jane dy projekte per energjine diellore, nje i ADA (Austrian Development Agency) dhe nje i UNDP-se me pjesemarrjen edhe te disa donatroreve te tjere. Sesa do ja dalin te krijojne nje treg per kolektoret diellore (sepse jane fokusuar vetem tek solarthermie) nuk di te them. Uroj vetem qe te mos kthehen si aktivitetet e deritanishme ne kete fushe ku organizohen seminare dhe kurse ku ata qe dine i tregojne po atyre qe dine dhe s'kane asnje rezultat praktik pervecse nje lloj shkembim njohurish ne te gjejtin grup njerezish.

Paragrafi i mesiperm ne pjesen me te madhe i referohej paneleve per prodhimin e ujit te ngrohte, qe kane kosto te perballueshme; ndersa per modulet photovoltaike s'mund te thuhet e njejta. Kosto e instalimit eshte e larte dhe nese nuk ka politika shteterore per mbeshtetjen e tyre, mund te konsiderohet e harruar. Ka dhe disa teknika te tjera per perfitimin e energjise diellore, por qe per te mos filluar te sqaroj edhe teknologjite po kufizohem tek keto qe jane pak a shume masivisht te njohura ne nje fare mase.

Integrimi direkt ne ndertesa do ishte nje nisme ligjore per t'u perkrahur, por nuk e di pse nuk ndodh; ndoshta duhet koordinim qe ne ligjet dhe rregulloret e urbanistikes dhe ne procedurat per miratimin e lejeve te ndertimit te futej edhe ky koncept. Sesa mire funksionojne keto gjera dihet nga te gjithe; ne kemi nje ligj per ruajtjen e nxehtesise ne ndertesa, te miratur prej vitesh nga parlamenti, dhe kur jepen lejet e ndertimit asnjeri nuk i merr ne kosiderate kerkesat e tij: ky eshte difekt ekskluziv i pushtetit lokal.

SR: TEC i Vlores: A eshte nje zgjidhje, a eshte nje zgjidhje e drejte? Cilat do te ishin alternativat? Cfare tecesh, ku?

Swed: TEC-i i Vlores, zgjidhje apo jo? Veshtire te ndahet kaq kollaj, sepse ka ane pozitive, ka ane negative; duke filluar me vendin ku do ndertohet, lenden djegese qe do perdoret etj etj. Qe ka nje impakt pozitiv ne sistem kjo patjeter qe duhet pohuar; dhe qe ne nje fare mase, nese funksionon sic duhet e ndihmon goxha sistemin dhe ul varesine nga importi. Per alternativa nuk eshte kollaj te flitet. Kush do ishte alternativa teknologjike? Gazi natyror qe ne se kemi? Qymyri qe ne e kemi me cilesi shume te dobet dhe shume thelle? Infrastrukturat e te dyjave qe nuk i kemi? Ndersa per vendosjen e tij ne Vlore - ai objekt eshte vendosur te behet atje sepse ishte mbase e vetmja mundesi qe ne kohen kur eshte bere studimi kostoja e kilowatorit te prodhuar te dilte me leverdi, sepse nuk ka nevoje per shume investime per infrastrukturen ndihmese dhe per kostot operacionale qe lidhen me shfytezimin e infrastruktures, furnizim me lende djegese, lidhja me rrjetin, furnizimi me uje etj. Por edhe nga pikpamja mjedisore, nese ai objekt do operoje me lenden djegese te duhur dhe do kotrollohet nga organizma serioze (qe mund te krijohen edhe si iniciative e qytetareve te Vlores, formati per kete gjendet) nuk do i shkaktoje ndonje dem as turizmit as qytetit, pervecse do e ndihmoje te largohet nga perpelitja ne te cilen po vuan, si shumica e vendit ne fakt.

SR: Se fundi ka filluar nje nisme privatizimesh hidrocentralesh lokale. Si e konsideron nje projekt te tille? Ne se do mund te kombinohej me energjine diellore dhe ndoshta edhe ate te eres, a do te ishte realiste te thuhej se problemet e ketyre rajoneve do te ishin mbuluar teresisht?

Privatizimi dhe dhenia me koncesion e hidrocentraleve eshte nje nisme e mire. Problemi ketu qendron qe shumica e atyre qe i kane marre keto objekte, nuk kane mjetet financiare qe te realizojne investimet e nevojshme; dhe me dhimbje mund te them qe tek shume mungon edhe kultura e kerkimit te sherbimeve te konsulences. Nese do behen te ndergjegjshem qe ka kompani qe gjejne parate per objektin tend perkundrejt pageses, mbase do arrijne ti realizojne keto investime; ne te kundert do perpiqen ti shesin licencat tek te trete qe kane mundesi ti ndertojne.

Persa i perket furnizimit lokal, nje pjese e objekteve te reja qe pritet te ndertohen kane madje me shume kapacitet sec i nevojitet zonave perkatese, dhe zgjidhje te zgjuara te integrimit te burimeve te tjera qe ti permend do ishin vertet te mirepritura. Le te presim e te shohim.

SR: Ndertimi i hidrocentraleve te reja: Sa e mundshme eshte kjo? Cilat lumenje nuk jane shfrytezuar akoma dhe cfare premtojne?

Swed: Ndertimi i hidrocentraleve eshte shume i mundshem. Burim energjie me te mire, me te paster dhe me te dashur per komunitetin qofte te specialisteve qofte komunitetin ne pergjithesi veshtire se gjen. Dy lumenj jane totalisht te pashfrytezuar nga kjo pikpamje, Vjosa dhe Devolli. Per Devollin duket se dicka po behet, le te presim cdo behet me Vjosen. Edhe Skavica eshte e mundshme te realizohet. Nese keto behen realitet, vertet qe nuk do kemi nevoje te ndertojme TEC-e, te pakten per nje periudhe te caktuar kohe. Problemi eshte qe hidrocentralet jane investime intensive dhe duhen gjetur kompani qe kane dhene prova qe jane ne gjendje te financojne dhe ndertojne vepra te tilla.

SR: Klima! Vererat e thata dhe rritja e temperaturave sygjerojne nje ndryshim klimaterik qe ndoshta do te jete trendi i se ardhmes. Kjo do te thote qe lumenjte do kene me pak uje. Ne se flasim per nje planifikim 20-30 vjecar, a do te ishte ky investim ne hidrocentrale investim qe ja vlen?

Swed: Ndryshimet klimatike, tema e shekullit. Qendron qe parashikohen probleme me burimet ujore. Por a nuk eshte ndertimi i hidrocentraleve nje response ndaj ketij problemi? Nje pjese e mire e vendeve te industrializuar ka filluar ta luaje pjesen e vet te kesaj loje, pra te reduktimit te gazeve me efekt sere. A nuk duhet qe te bejme dhe ne pjesen tone modeste, kuptohet pa kompromentuar zhvillimin ekonomik. A nuk eshte kjo rruga qe duhet te ndjeki cdo vend per te shpetuar shtepine e perbashket?

SR: Swed, ne se thahet uji i lumenjve, me cfare do punojne hidrocentralet? Ne se nuk punojne hidrocentralet, per cfare gjithe ky investim kolosal?

Swed: Nuk mund te kete nje pergjigje te prere per kete, sic nuk ka per shume gjera ne fakt. Po le te shohim skenaret e mundshem, te perpiqemi ta veme veten ne nje situate hipotetike diku ne kohen kur burimet ujore presupozohet qe do thahen (dhe problemi kryesor atehere gjithsesi do jete uji i pijshem dhe jo uji per HEC-et). A do mendojme dot per investimet e bera para 30 vjetesh me kendveshtrimin "me mire te kishim kursyer ca e te benim TEC-e"? Pa dyshim qe jo, nuk do jete kjo ceshtja shqetesuese ne ate kohe. Por le te themi qe do ngelen HEC-et pa pune? Po a do kete mjaftueshem lende djegese qe te pakten te siguronim energjine elektrike? Edhe pergjigja e kesaj pyetje eshte me shume jo, sepse nese shikojme te dy skenaret, te ndryshimeve klimatike dhe te mbarimit te rezervave te naftes, i bie qe rezervat e naftes te mbarojne me shpejt, pra e humbem dhe nje alternative. Ngelet qymyri dhe energjia berthamore. Qymyr nuk eshte se kemi shume dhe ate qe kemi nuk e kemi te ndonje fare cilesie, bie dhe kjo. Ngelet energjia berthamore, e cila sic kam thene ca pyetje me pare, per mua ngelet si opsion, por jo ne kete moment, per shkaqet qe jane permendur. Doli ndonje pergjigje e prere per pyetjen? Sic mund te supozohej qe ne fillim, jo, sepse eshte praktikisht e pamundur te projektosh situata hipotetike katastrofike te pas 30 vjeteve ne vendimet e sotme. Ne fund te fundit te gjitha aksione e sotme duhet te jene te tilla qe te mos lejohet arritja ne situata te tilla katastrofike, pra jane parandaluese dhe jo korrektuese (nuk e di nese eshte ky termi i sakte). Pra, nuk besoj qe nje situate e tille apokaliptike do ndodhi, te pakten jo gjate periudhes tone te jetes, dhe as gjate jetes (teknike apo financiare) te nje HEC-i.

SR: Per panelet e kolektoreve diellor: Sa eshte mundesia e investimit ne nje industri lokale te paneleve?

Swed: Aktualisht ka te pakten nje linje te prodhimit te paneleve diellore ne Shqiperi, dhe ky eshte nje treg qe mund te funksionoje shume mire, nese do i krijohen lehtesi nga shteti dhe nese do jete ambicioz te prodhoje produkte te certifikuara. Sidoqofte, keto kerkesa qe permenda jane aktualisht midis objektivave te dy projekteve qe po zhvillohen, le te shikojme sesa do arrihen, uroj qe po.

SR: Po i kthehem centralit berthamor: Nje nga prerekuizitat per te ndertuar nje central berthamor eshte te ndertohet prane burimeve ujore, qe do te luajne rolin e nje sistemi ftohes per reaktorin. Ne se ndertojme nje apo me shume centrale te tilla, ku do ishte vendi me i pershtatshem?

Swed: Pyetje shume e mire. Uji eshte goxha problem per centralet berthamore, dhe i vetmi burim ku mund ta marresh ne ate sasi qe duhet eshte deti, pa konsideruar lumenjte, sepse duke pare si katandisen lumenjte te ne ne vite te thata, si veshtire se e merr njeri riskun qe te besoje te lumenjte. Deti Adriatik nuk ofron kushtet perfekte per kete pune, me rritjen natyrale te temperaturave gjithnje e me shpesh po duken peshkaqene nga brigjet tona; nje rritje artificiale mbi keto, qe do ishte rrjedhoje e centralit berthamor, nuk e di c'fare pasojash mund te kishte mbi faunen dhe floren marine, kjo eshte teme per eksperte biologe.


SR: Nje nga arsyet qe papritur e bejne centralin berthamor nje teme qendrore duket se ka te beje me interesin e fqinjeve perendimore per te ndertuar nje te tille qe do te mund "te ndante prodhimin" edhe me ta. Nje menyre sic duket per te parakaluar nje ligj vendas qe i ndalon italianet te ndertojne centrale berthamore ne vendin e tyre. Por, problemi i centraleve berthamore qendron: 1) tek siguria e tyre dhe 2) tek mbetjet radioaktive qe kane nje kohe shume te gjate (qindra vjet) shperberje. Konsideruar siperfaqen e vogel tokesore te Shqiperise cila do te ishte vlera e rrezikut per te?

Swed: Nuk e besoj qe problemi ne rastin e mbetjeve eshte siperfaqja e vogel e vendit, problem eshte menyra sesi menaxhohen mbetjet. Nga kjo pikepamje une nuk do thoja "jo energjise berthamore se jemi vend i vogel", por neve duhet ta pranojme qe s'jemi akoma te afte te ndertojme struktura per menaxhimin pa risk te mbetjeve nukleare, dhe ne keto pozita, ti gjendesh komshiut qe nuk nderton dot ne vendin e vet nuk me duket ide e mire. Dhe e njejta gje mund te thuhet edhe per sigurine dhe infrastrukturen qe lidhet me te. Per te dyja keto probleme gjendja ne Shqiperi eshte pikelluese deri ne dhimbje pa menduar per centralet berthamore, duke i shtuar keto te fundit behet e frikshme.

SR: Ne pergjigjen tende te pare rreth energjise berthamore ti the: "Argument tjeter kunder eshte qe centralet berthamore sigurojne energji baze, dhe neve nuk na duhet baze ne ato nivele qe ofron qofte edhe nje reaktor i vetem." Cfare duhet te kuptoje njeriu i thjeshte me energji baze? Per cfare perdoret kjo? Cfare jane energjite e tjera, kush i siguron, per cfare perdoren?

Swed: Termi energji baze eshte pak term teknik po je se behet fjale per ndonje energji tjeter. Ideja eshte qe ne nje grafik ngarkese eshte nje pjese (pjesa e poshtme e grafikut) qe eshte gjithmone e "mbushur", qe nenkupton qe per nje sasi te caktuar ngarkese kemi nevoje 24 ore ne 24. Dhe centralet berthamore, ngaqe nuk mund te punojne fik-ndiz sigurojne energji vazhdimisht qe mund te quhet "baze" sepse e ofrojne 24 ore ne 24.

SR: Ti permende tenderat. A nuk eshte paradoksale qe teksa Shqiperia eshte ne krize permanente energjie institucionet perkatese futen me shume vonese ne keto tendera dhe pasatj paguajne cmimin me te larte te mundur? A ka ndonje hallke qe e gjobit institucionin per mosrealizim te funksioneve te tij?

Swed: Per ceshtjen e tenderave, pershtypja ime eshte qe ligji i prokurimeve ka mangesi, dhe me qejf konstatova para nja dy ditesh qe qeveria kishte ndermarre nje nisme te re persa i perket prokurimit te energjise elektrike. Nese energjia nuk blehet dot per shkak te procedurave te prokurimit nuk ka kush te pergjigjet, sepse nga pikepamja formale jane te gjithe ne rregull, ne zbatim te ligjit.

SR: Privatizim i KESH? Pse jo? pse Po?

Swed: Praktikat boterore kane treguar qe privatizimi nuk eshte e vetmja zgjidhje. Nese i referohemi nje pyetje te meparshme per problemet e sektorit energjitik, duket qe nese ato probleme eleminohen, atehere KESH kthehet ne nje kompani fitimprurese. Dhe atehere mund te shtrohet alternativa te privatizohet apo jo. Nje privatizim ne kete gjendje qe eshte KESH-i nuk qendron nga llogjika ekonomike, do shitet sic thuhet "per nje cope buke". Keto jane mekanizmat e tregut sado hidhur te na vije, nuk blen njeri kompani per cfare supozohet se mund te jesh, por bazuar ne treguesit e kaluar dhe aktuale. Nese do privatizohet, mbase problemet e furnizimit te popullates do zgjidhen shpejt, ok, mund ta pranojme dhe kete si opsion, por qe nuk eshte kjo e vetmja rruge. Dhe ketu duhet konsideruar edhe fakti qe KESH eshte aktualisht prona me e madhe shteterore per te cilen breza te tere kane punuar per ta ngritur, dhe per mua eshte amorale qe nje pasuri te tille kombetare te shitet per nje cope buke.

SR: Le te mendojme nje skenar shume radikal: Heqim dore nga prodhimi i energjise; gjithe kete investicion e kanalizojme ne infrastrukturen e linjave percuese te energjise apo impianteve shperndarese, rruge, shkolla, turizem, mjekesi dhe industri. Si do dukej apo zhvillohej nje realitet i tille? Cfare do te thoshte per ne nje realitet i tille?

Swed: Nese investimet kalojne ne infrastrukture duke lene menjane gjenerimin mundet qe perkohesisht problemi i furnizimit te zgjidhet nga importi, por teorikisht nuk mund te varesh gjithmone nga importi; pavaresia ne kete aspekt eshte ceshtje politike dhe ekonomike. Politike sepse je shume i pambrojtur dhe shume i varur, nga pikpamja ekonomike sepse te duhet qe vazhdimisht te nxjerresh valute te forte nderkohe qe arketon lek shqiptar.

SR: Nga nje ane kemi nje nevoje urgjente per te zgjidhur problemin e energjitikes. Nga ana tjeter kemi nje armiqesim te popullsise (asaj te Vlores, ku mendohet te ndertohet Teci) me planet e qeverise. Cfare ndodhi? Cfare interesash fshihen mbas pro-ve dhe kontra-ve? Perse nuk arrin qeveria t'i bindi njerezit per planet e saj?

Swed: Te flasesh per interesa pas projektit ne shumicen e rasteve eshte e tepruar, sepse ne ate mes zgjedhja e Vlores, sic e kemi diskutuar dhe me lart, u be per interesa te pastra ekonomike dhe teknike. Skenare me imperialiste dhe roberim e gjunjezim te Vlores e te Shqiperise, mund te bejme gjithe diten e te nxjerrim argumenta e kunderargumenta qe ne fund nuk do i japin nje pergjigje pyetjes madhore "cfare interesash u luajten ne Vlore?". Keshtu qe preferoj t'i rri larg ketij diskutimi. Difekti ishte qe nuk u morr mendimi i qytetareve, por u vazhdua me mendesine e vjeter qe nese shteti do dicka, behet. Por nuk funksionon me ne kete menyre, dhe kete duhet ta kene parasysh ekspertet dhe vendimmarresit. Nuk mund te ndertosh me pahir ne nje vend ku komuniteti nuk e do, ose do spostohesh ose do negociosh me komunitetin qe ti mbushesh mendjen; une per vete nuk di dhe nuk mund te sugjeroj ndonje rruge tjeter. Nga ky kendveshtrim, une levizjen kunder ndertimit te veprave ne Vlore e shoh si shume pozitive; sepse eshte zhvillimi i pare ne kete drejtim dhe do sherbeje si shembull per vepra te ardhshme.

SR: Ne se ti do te behesh minister energjitike dhe do te te kishin thene: ke liri absolute dhe para pa mase; vetem ndryshoje gjendjen. Cila do te ishte "perqasja jote" per te kapercyer situaten e tanishme? Dhe ne sa vjet do arrije ta zgjidhje kete problem, me cfare kostoje?

Swed: "Perqasja ime" do ishte shume i thjeshte, KESH nuk eshte zyre punesimi e partise time, eshte shoqeri tregtare qe ka nevoje; dhe qe vetmja mundesi qe te zhvillohet, eshte te operoje si e tille. Dhe e dyta, energjia elektrike "falas" nuk do bente pjese te premtimet e mia. Permiresimi do vinte shume shpejt, per kete jam i sigurte.

SR: Cfare pyetje(sh) do kishe qejf te ta kisha bere dhe nuk ta (t'i) bera? Si do ishe pergjigjur?

Swed: Nuk ke harruar gje, te pakten jo nga ato qe mund te kisha merak une. Do me pelqente qe po kaq pyetje te benin dhe gazetateret kur intervistojne persona pergjegjes per energjine, por qe fatkeqesisht nuk para ndodh.

SR: Energjitika: quo vadis?

Swed: "Quo Vadis"? - Perafroje me qenin e Pavllovit dhe merr nje pamje te pergjithshme.