Leter mikut

Mein lieber Freund (dhe Monsieur)

ti më kërkon që unë të shkruaj dhe unë do ta kisha bërë me shumë kënaqësi nëse nuk do të kisha dilemat që kam, dilema që më frenojnë dhe, akoma më keq, paralizojnë; dilema që kushtëzohen ca nga mania e perfeksionit (e lindur dhe e stisur) e ca nga fakti që jam pjellë province, e, edhe pse jetoj më shumë se një dekadë (por më pak se dy) në një vend të civilizuar, në një vend për të cilin Henry Miller do të kishte thëne: të iki sa më parë nga ky vend fshataresk që bie era bajga lopësh e ku i vetmi afrodiziak është çokollata e gatuar me qumështin e lopëve (të cituara më sipër) dhe kakaon e vendeve të (ish)kolonializuara (me ish apo pa ish, kjo është çështja – ndërhyn menjëherë miku im filozof) përpara se të ma marri frymën provincializmi, e, të cilit, Millerit pra, gjyshja ime do i ishte përgjigjur flakë për flakë: ku di dhia ç’ështe tagjia, dhe për të cilën, gjyshen pra, Dürrenmatti, në mënyrë fare të thatë, të ngjyrosur vetëm me pak cinizëm dhe të maskuar nën shtëllungën e tymit të duhanit (për respekt të moshës së gjyshes, kuptohet) do i kishte thënë Frisch (Max): „Vizita e damës plakë“; e, si po ta thosha ca më sipër, edhe pse jetoj në qytetërim nuk arrij dot të dal tërësisht nga lekura e provincës dhe manierave të saj, maniera të cilat më kërkojnë mua, ty, atij dhe asaj, të jemi të krahasueshëm kur shkruajmë vetëm me letërsinë e madhe, me ajkën; se mund të jesh shkrimtar vetëm po pate lexuar Joyce, Proust dhe Borghes dhe, këtu, duhej të vazhdohej, llogjikisht, me një listë të gjatë për disa dhe një shumë të gjatë për disa të tjerë, lista që unë nuk i zotëroj dhe, për këtë arsye, bëra kompromis me veten që të vë këtu në formën më të shkurtër të mundshme, një bërthamë, pra, vetëm tre shkrimtarë, për të cilët, të paktën, bien dakort unanimisht si të tjerët edhe të tjerët, edhe pse akoma nuk e kanë zgjidhur çështjen e Kafkës (dhe nuk po e zë fare në gojë Econ, për të cilin filozofi thotë që nuk është shkrimtar, të paktën jo rrëfenjës, dhe të cilit ja kemi borxh gjithë këtëhype (siç thotë anglezi) për teorira konspiracioni; pra, se mund të jesh shkrimtar i mirë vetëm po të shkruash si ata, dhe kjo, mein lieber Freund, ka shumë, shumë, shumë më tepër rëndësi se sa fakti se për çfarë shkruan, gjë që automatikisht shtron pyetjen fundamentale: përse shkruajmë?, e, ku, unë, më duhet të pohoj, jam tërësisht ose pjesërisht e përjashtuar, sepse ja nuk i kam lexuar dishepujt, ja sepse nuk di të shkruaj si ata, dhe, si rrjedhim, nuk kapërcej dot mbi veten, dmth, mbi provincën, për të marrë guximin e për të shkruar, e, jo më pak e rëndësishme, më duhet të shtoj, që ky biznes nuk më sjell asgjë: as pare, as pushtet dhe as vajza të reja e të bukura e të bardha si porcelani (kjo e fundit për arsye që ti i kupton), siç ju sjell Joysave, Proustave dhe Borghesave provinciale - jo vetëm provincialeve, jo vetëm provincialeve, tund kokën filozofi im, dhe vë pikëçuditsen ke Borghes!, Miller! dhe ...! dhe ...! dhe ...! dhe fillon e më tregon, pastaj, historinë e mikut të tij filozof francez, që nuk është kaq i famshëm sa këta që u permendën më sipër (e ndoshta kjo shpjegon shumë), që në një moment sinqeriteti i kishte rrëfyer se kur kishte qenë 25 vjeç bënte dashuri (apo duhet të them më mirë, seks) me një 20 vjeçare, me 30 prapë me një 20 vjeçare, me 40 vjeç prapë me një 20 vjeçare, dhe tani, që ishte bërë 50 vjeç, prapë me një 20 vjeçare, e, në fund të kësaj liste 20 vjeçaresh anonime möchtegern (siç i thotë gjemani), po aq möchtegern sa edhe filozofi në fjalë, kishte kapur kokën me duar, dhe pa veshtruar nga qielli, por nga dërrasa e tavolinës ku po pinte një gotë më shumë se ç’duhej vere të kuqe Bordeaux (shumë e re, kishte përdredhur buzët filozofi dhe kishte porositur një Merlot), kishte pohuar në dëshpërim të plotë: O Mon Dieu!, oh, Mon Dieu!, je suis pédophile!, dhe se kjo ishte vetëm gjysma e së keqes, dhe se gjysma tjetër përbëhej nga fakti që 20 vjeçarja aktuale e kishte lënë dhe se, me kalimin e viteve, domosdoshmëria për ta ngritur moshën e femrave qe i fuste në krevat kishte filluar t’i vinte gjithmonë e më pranë, gjë që, vetëkuptohet, i fuste frikën, dmth, frikën e vdekjes) – e, pra, duke qenë se nuk shikoj hapësira bosh as jashtë meje, as brenda meje, preferoj të mos shkruaj, e duke pohuar këtë kam shumë frikë se do të të zhgënjej (po a nuk është zhgënjimi pjesë e jetës?) dhe se nuk më ngelet tjetër vetëm se të të sygjeroj (përsëri) të shkosh në barnes&nobles (apo diku tjetër) dhe të kërkosh „2666“ të Roberto Bollaños, ta marrësh në duar, të gjesh një vend të rehatshëm për shpatullat dhe kurrizin, e të fillosh të lexosh sa të duash e sa të mundesh (pa harruar të më njoftosh, se në c'faqe e ndërpreve leximin) e ku ti, pasi të kesh lexuar të paktën 40 faqe, do bindesh edhe vetë se vendimi im është shumë i arsyeshëm, sepse unë nuk mund të krahasohem bile as me Pelletier, as me Espinozen, e as me Morinin (harroje von Archiboldin) dhe e shumta-e shumta mund të ndihem pak, fare pjesërisht, përfundimisht përkohësisht (për arsye që ti mund ti kuptosh) me Liz Norton – po ja bo vetes me sy, mi dreq, do thoshte këtu shqiptari; teatralisch, do e pasonte zvicerani – gjë që ty, cher ami, do të të provokojë të thuash që nuk je dakort, se ti, po të ishe unë, nuk do e vrisje veten me rrangullat e provincës dhe do uleshe të shkruaje dhe, unë, këtu, nuk mundem vetëm se të të pergjigjem me argumentin tënd: Nike, Just do it!, që nuk është në fakt argumenti yt, por manierë amerikane, që në thelb (dhe në siperfaqe, do thoshte filozofi), është si një campari me orange, të gënjen, gati ta mbush mendjen, deri në momentin kur sheh që ajo që ke bërë është më mirë të mos ta kishe bërë dhe, se në vend të camparit me orange, mund të kishe ngrënë një cokollate me qumësht, teksa sodit lopët, diku në alpet pa njerëz të provincës së re, ku ajri i pastër të heq frikëra e dilema, dhe, në boshllëkun e së cilës, njeriu ka mundësinë të rivendose kontaktin me vetëveten naive, atë që nuk ka vdekur akoma (nëse!) dhe, më duhet të them, e bile ta theksoj, se unë këtë e quaj luks, mon ami, luks - ringjallje, thotë filozofi, të cilit i pëlqen të jetë pika në fund të fjalisë.

au revoir

Një pyll në vdekje ...

... ose ... Ullishtja e Borshit

Gjëja e parë që të bie në sy në Borsh është ullishtja e tij, që mbush hapësirën midis kodrave përreth dhe bregdetit. Eshtë një pyll ullinjsh bukuria e të cilit nuk të lë indiferent. Nuk di të them sa mijëra rrënjë ullinjsh mban ky pyll, por di që ka shumë vite, askush nuk di ta thotë me saktësi sa, që ky pyll nuk mirëmbahet më. Shteti nuk ka treguar ndonjë interes për të, por as fshatarët e zonës. Ullinjtë e tregojnë sheshit indiferencën e njeriut: shumë pemë janë pushtuar dukshëm nga parazitët dhe sëmundjet, shumë të tjera janë tharë, asnjë prej tyre nuk është krasitur, shumë nuk kanë lidhur këtë vit asnjë kokërr dhe, tek-tuk, ndonjëra prej tyre ruan akoma gjurmët e gëlqeres dezifektuese të një epoke tjetër. Fshatarët i vjelin ullinjtë për përdorim vetjak, për fisin, mikun dhe funksionarin e shtetit dhe për të shitur. Koha e vjeljes së ullirit është edhe piku i dytë i makinave me targa të Tiranës në Borsh pas atij të verës: ulliri i Borshit është me emër, pylli një supermarkatë vetëshërbimi.

Pylli është zakonisht i qetë, shumë i qetë deri kur qentë fillojnë t’u lehin derrave gjysëm të egër që vërtiten këtej pari. Përveç derrave, banorët e tij natyrorë janë breshkat e mbushura me këpusha, lloje të ndryshme zvaranikësh, minj dhe një pafundësi (shumica të padukshëm) insektesh. Pylli është erëmire; përveç ullinjve, aty ka fiq dhe limona, por dhe shumë erëza që rriten të egra duke mbushur hapësirat midis pemëve. Në pyll fshatarët sjellin për të kullotur lopët muskuloze dhe tufat e deleve. Mu në mes të tij, një burrë dhe një grua që hyjnë e dalin me një makinë me targa të Tiranës, pasi kanë prerë shumë rrënjë ullinjsh, kanë ngritur një fermë gjelash deti. Çdo mëngjes tufa e madhe e gjelave të detit shpërndahet nëpër ullishte për dy-tre orë, për t’u rimbyllur në fermën pa tavan deri mëngjesin tjetër. „Bujqësia nuk sjell të ardhura, me bujqësi nuk i ushqen dot fëmijët“, thonë fshatarët që kullosin gjënë e gjallë në pyll. „As ullishtja nuk të ushqen“.

Më të rinjtë e këtij fshati punojnë, si rëndom, në Greqi. Në bujqësi ose ndërtim. Në fshat kthehen për të bërë pushimet e verës. Për të takuar prindërit. Disa prej këtyre bijve nuk bëjnë vetëm turistin por edhe hotelierin për tre muajt e verës, për t’iu rikthyer më pas bujqësisë dhe ndërtimit në Greqi. Hotelet, jashtë sezonit turistik, i mirëmbajnë prindërit që lënë pas.

Borshi është një fshat jo i madh dhe dikur një pikë strategjike ushtarake; numri i madh i bunkerëve shpërhapur përgjatë bregdetit ta rikujton këtë fakt. Ndoshta kjo shpjegon edhe përse Borshit i mungojnë shtëpitë elegante kaq karakteristike për këtë zonë të jugut të Shqipërisë. I hapur për turistin vonë, Borshi nuk është kaq i populluar nga turistët si fshatrat fqinjë. E, megjithatë, Borshi është një vend që po përpiqet të krijojë hapësirën e vet në hartën turistike: kapanonet e dikurshme të ushtarakëve apo të internuarve sot janë shndërruar në hotele. Hotelet e reja, dhe kapanonet e shndërruara në hotele, janë kryesisht tre katëshe. Nga cdo cep i cative zgjaten drejt qiellit shufra metalike qe sinjalizojne të ardhmen: kate shtesë.

„Avash-avash“, thonë hotelierët, ish ushtarakët e dikurshëm, ose fëmijët e tyre, „kështu bëhen punët e mira, apo jo?“ „Këtë vit“, shton njëri prej tyre, „kam shtuar katin e tretë“. Vitin tjetër ka plane më të mëdha. „Dua të hedh edhe një kat të katërt, do heq parkimin e makinave nga oborri dhe do ta hap më tutje në pyll, do ndërtoj një restorant në këtë anë, kurse mbrapa hotelit do ndërtoj një pishinë“, dhe teksa thotë këto, vret një gjarpër që ka hyrë në oborrin e hotelit-ishkapanon.

Jo të gjithe guxojnë të ndërtojnë në Borsh. Ligji i tokës nr. 7501, në fakt, i ka mpirë, të tregojnë fshatarët që kullosin gjënë. „Investojnë ata që kanë krahë të ngrohta, nga ata lart“, dhe lëvizin kokën në drejtim të Vlorës dhe Tiranës.

„Këtu do të vijë Banka Botërore“, rrëfejnë ata. „Do pritet pylli dhe aty do ndërtohen hotele, ato afër bregut me 3-4 kate dhe ato me larg tij me më shumë kate. Kodra do jetë me vila.“ Tek e fundit, Borshi ka vijën më të gjatë bregdetare të shfrytëzueshme për plazh në gjithë Rivierën. „Është fitimprurëse. Jo, jo si Plazhi i Durrësit. Ky do ndërtohet me plane urbanistike. Do jetë model.“ Fshatarët të thonë emra konkretë të investorëve nga Tirana, të thonë emra konkrete të projektuesve të planit urbanistik.

„Ullishtja? Na vjen keq, po çdo bëjmë? Kështu e kanë vendosur ata lart. Pastaj, duan të jetojnë njerëzia. Ullinjtë i mbjell prapë, në mos këtu diku tjetër.“

Disa njerëz i vijnë rrotull ndërtesës së banjos së fushës së kampingut, me letra nëpër duar. Hyjnë brenda, dalin prapë jashtë, i vijnë prapë rrotull. Eshtë një ndërtesë një katëshe, e vogël sa një dhomë. „I sheh“, tregojnë fshatarët, „vitin tjetër fillojnë punimet aty.“

Pylli i Borshit është i qetë dhe erëmirë. Banorët e tij kanë akoma një shtëpi, shtëpinë e tyre. Turistët akoma kanë mundësinë e shëtitjeve të mëngjesit e të mbrëmjes mespermes tij. Fëmijët akoma mund të kapin breshkat dhe me ndihmën e të rriturve t’u pastrojnë këpushat. Hardhucat vazhdojnë të fshihen pas gjetheve, shkurreve apo trungjeve të pemëve kur ndjejnë hapat e njerëzve afër tyre. Ullinjtë, fiqtë dhe limonat do vazhdojnë të zënë kokrra (nganjëherë jo), e t’ua japin ato njerëzve, cave me kokrra e cave me thasë. Vitin tjetër pemët do kenë më shumë parazitë, mbase te njëjtët, mbase të tjerë. Fshatarët akoma kullosin bagëtinë e ndajnë të rejat mes tyre nën hijen e pemëve. Bukuria dhe atmosfera e këtij pylli në vdekje të ftojnë të rikthehesh përsëri. Akoma.

Lajme të ngjashme: Shuhet blogistja Selfmade Radio

Nje sqarim paraprak: Nuk eshte se me mungon ndjeshmeria per te vdekurin, por ashtu sic shkruhet per te vdekurin ne shtypin shqiptar te kap lemeria te vdesesh. Po lexoja per vdekjen e Dhimiter Xhuvanit, ndjese paste, dhe nuk munda t'i rezistoja idese per ta adaptuar pacavuren shqiptare kushtuar Dh. Xh. (Gazeta Shqiptare) per vdekjen time. Lexim te mbare.


Selfmade Radio, Miqtë e blogistes: Si e kemi njohur Selfin


Me Selfmade jam njohur që kur kam lerë ...që në kohët e lashta ... që para se të lindnim ... Nuk mbahet mend që kur jemi njohur...”. Kështu e nis kujtim rrëfimin për të madhen Selfmade Radio, Ekonomistja e njohur, Migena P. ... është e emocionuar, padyshim. Sapo ka dalë nga shtëpia e blogistes së ndjerë. Me miqtë e saj është ulur më pas në një kafe për të gjerbur një kafe dhe për të folur për të. Ajo është kryefjala e mendimit... atij të shprehur me fjalë apo me heshtje, me psherëtima apo edhe me ndonjë lot të fshehur, brenda shpirtit që tanimë nuk komandohet dot. Ka një njohje të hershme, që nuk ishte vetëm si rrjedhojë e bashkëpunimit nëpër projekte të famshme bamiresie, një miqësi “e pashkruar”, “e parrëfyer”. Në pak fjali Migena P. tregon atë ditë të fundit kur e ka takuar përgjatë bulevardit “Dëshmorët e Kombit”. Ku përveç bisedave i ka treguar se vazhdon të punojë si më parë, nga mëngjesi deri në mbrëmje dhe më tej, imazhi i saj ka mbetur “ai i një njeriu të lodhur” në mendjen e ekonomistes.
Zonja P., përveç bashkëpunimeve në projekte bamiresie kombetare të famshme, ju keni pasur një miqësi me blogisten Selfmade Radio. Si do ta përshkruanit natyrën e saj?
Migena P. - Në fakt e kam pak të vështirë në këtë rast, në sensin që për të do të shkruhej një gazetë e gjithë, por unë do të doja të thosha pak fjalë sot për Selfmade. Selfmade Radio ishte njeriu i butë, me një shpirt të butë... tmerrësisht të butë... e
tmerrshme deri në ekstrem! Ky shpirt i saj i butë u pasqyrua në gjithë veprimtarine e saj, perfshire edhe punën në shkence dhe publicistike. Kërkesa për liri, për drejtësi, pra shpirti njerëzor i edukuar nga Korca (në fakt, origjinen e kishte nga Vlora, por edhe ata qytetarë të këtij vendi jane) u pasqyrua në të gjithë veprën e saj. Ne kemi bashkëpunuar, kemi qenë mikesha së bashku, na ka lidhur puna, por edhe një marrëdhënie krejt......e veçantë, e pashkruar, e pathënë. Ishte një mikeshe e mirë, për mua është humbje e madhe.
Kur jeni njohur me të?
Që kur kemi lerë... që në kohët e lashta... që para se të lindnim... Nuk mbahet mend që kur jemi njohur.
Largimi nga jeta e një njeriu është i dhimbshëm... si u ndjetë kur morët vesh lajmin?
Kur ikën një njeri i madh, gjithmonë thuhet, ishte një humbje e madhe. Është e kotë të përsëris ato fjalë klishe. Por largimi nga jeta i Selfmade Radios është vërtet një humbje e madhe për familjen e saj. Ajo ka lënë një djalë dhe një vajzë të talentuar. Djali JAB, trashëgon nga e ema punën dhe lidhjen me shkencen. Ai punon mjaft dhe gjithashtu ka një bashkëshorte shqiptare, Luizen, e cila po ashtu është e angazhuar. Kështu që Selfmade i vuri pikat mbi I, me pika dhe presje i rregulloi fëmijët e saj. Ne të gjithë kemi lindur, jetojmë dhe do të vdesim një ditë, por Selfmade la një boshllëk në shkence, në blogosfere, në shoqëri, në familje, tek ne të gjithë.
Kur jeni takuar për herë të fundit dhe si e kujtoni atë takim?
Para ca kohësh jemi takuar në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”. Kishte dalë për të bërë një shëtitje. Dukej e lodhur, ishte e lodhur në fakt. E pyeta për shëndetin dhe më tha që “nuk jam mirë”. E pyeta nëse vazhdonte të punonte dhe më tha që, “punoj që nga ora 7 e mëngjesit e deri në orën dhjetë... punoj si gjithmonë”. Kjo ishte vetia e saj, vetia e punës, njeriu i punës.

Vladimir K.: Nuk të kritikonte para të tjerëve, të ruante personalitetin

Lajmin e humbjes së shkencetares dhe blogistes Selfmade Radio e merr vesh nga ne, koleget gazetarë, që bashkë me momentet e hidhura të largimit nga jeta të një njeriu, përpiqemi të përcjellim edhe kujtimin, emocionet që një personalitet i tillë na ka sjellë gjatë veprimtarisë së saj. Gazetari dhe kritiku Vladimir K., pas dhimbjes së kësaj ngjarjeje kujton disa nga karakteristikat e Selfit, ashtu siç e njihnin të gjithë, bashkëpunimin e tij të parë me të, ndihmën që ajo i dha si një mësuese e mirë dhe më tej disa nga çastet e takimit të tij të fundit me të.
Zoti K., ju e keni njohur Selfmade Radion e madje keni bashkëpunuar me të, si do ta përshkruanit karakterin, punën dhe krijimtarinë e saj?
Selfmade (Selfin) e kam njohur mbi tridhjetë vjet më parë. E qeshur, modeste, xhentile, fjalëmbël dhe mbi të gjitha një familjare shembullore. Selfi ka qenë mesuesja ime e parë. Blogistja Selfmade Radio shprehu dëshirën dhe gatishmërinë që të bashkëpunonte me mua në hapjen e Blogut tim "Rrugicat që kërkonin diell". Për mua, ky qe hapi ynë i parë që na hapi dyert e një bashkepunimi dhe karriere të gjatë. Selfmade Radio (Selfi), kjo blogiste dhe shkruese e talentuar kurrë nuk rreshti të ndihmojë të rinjtë. Mjeshtre e tregimit dhe vizatuese perfekte realitetesh arriti që me penën e saj të rreshtojë në arkivin e krijimtarisë publicistike një galeri problemesh që nuk do harrohen lehtë. Me vdekjen e saj blogosfera shqiptare humbi një nga penat që la gjurmë në historinë e blogosferes shqiptar. Selfmade Radio do mbetet një nga emrat që nuk do harrohet kurrë. Bashkë me kolegët e mi rreshtohemi pranë familjes dhe të afërmeve për të bashkuar dhimbjen tonë për këtë humbje të madhe.
Si e kujtoni takimin tuaj të parë me të?
Takimi i parë ka qenë me përgatitjet e blogut "Rrugicat që kërkonin diell". Kujtoj se i kisha kerkuar ndihme dikujt tjeter, i cili e la projektin për shkaqe shëndetësore. Une, me shume turp iu drejtova asaj. Ishte në të drejtën e blogistes se famshme ta kundërshtonte këtë kerkese, por ajo e miratoi dhe vazhdoi një bashkëpunim të gjatë me mua. Zakonisht, puna me blogjet në fillimet e realizimit zakonisht ndërpritet, por me Selfmade ndodhi e kundërta. Sa herë që me lypej ndihma e saj, ajo vinte dhe të dy uleshim dhe diskutonim për artikujt e rinj. Nuk u lodh kurrë.
Çfarë natyre ishte në punë?
E qetë, pa shumë fjalë, më shumë dëgjonte. Edhe pse ne ishim të rinj, na i merrte në konsideratë mendimet, qofshin nganjëherë edhe të gabuara. Me takt na drejtonte ku e lypte dramaturgjia e blogut. Për ne ishte një mësuese e devotshme.
Një kritikë apo një këshillë prej saj, a mund të na e kujtoni?
Nuk kritikonte, sidomos në sy të të tjerëve. Ta ruante personalitetin. Zakonisht gjërat që nuk i pëlqenin t'i thoshte veçmas. Kishte humor, një humor të hollë me pak dialekt lab. I pëlqenin shakatë, barcaletat dhe historitë e blogosferes. Më kujtohet shpesh një thënie e saj: "Nuk është serioz një njeri që nuk di të qeshë".
A keni diskutuar për blogosferen e viteve të fundit me të dhe cili ishte opinioni i saj për të?
Vitet e fundit pati probleme shëndetësore dhe megjithatë arriti së bashku me JAB, të birin, të realizojë një blog interesant "I dashur armik", me një mesazh të thellë humanist. Dashurinë për njeriun. Tipar që e karakterizonte Selfin.
Kur është hera e fundit që e keni takuar?
Herën e fundit me të kam folur kur ishte në spital në Zvicer. (vuante nga zemra). Ngaqë nuk dilte në ambiente publike (shkak sëmundja e zemrës), i merrnim informatat për gjendjen shëndetësore nëpërmjet të birit, JAB. Herën e fundit u pamë në një premierë blogu.

Jerina D.: Buzëqeshja e Selfit rrezatonte dashuri

Një njohje e rastësishme që në adoleshencë duke shfletuar blogun e saj, më pas takimet e punës në plazhin e Durresit, darkat mes miqsh dhe vizitat në familje. Përpos këtyre, Jerina D. nuk mund të harrojë buzëqeshjen dhe dashurinë humane që rrezatonte me të gjithë blogistja dhe shkencetarja. Largimin e saj nga jeta D. e komenton me një dhimbje të madhe dhe si një ikje jo vetëm për miqtë dhe të afërmit, por një humbje e madhe për kombin. Ajo rrëfen se njohja mes tyre ka qenë familjare, duke theksuar se Selfmade Radio ka qenë ndër ndermjetesuesit e parë që ka ndihmuar në botimin në gazetën "Drita" tregimet e burrit të saj, Bobi B..
Si e keni njohur për herë të parë Selfmade Radion?
Në radhë të parë ju falenderoj për intervistën, pasi për familjen time ka qenë një humbje e madhe, po kaq edhe për kombin. Jam njohur fillimisht me Selfmade Radion 40 vjet më parë, duke lexuar blogun e saj. I kam prekur ato qysh kur isha ende një adoleshent, pasi vinim nga e njëjta shkollë dhe që në atë kohë kam qenë një fans i blogut. Ajo ishte një bloguese e përmasave të mëdha, e cila me krijimtarinë e saj ishte si autore e publicistikes klasike, por shumë komunikuese dhe moderne njëkohësisht.
Cilat kanë qenë bashkëpunimet tuaja në blogosfere?
Kam qenë me shumë fat të punoja me të në blogun "Don Kishotet", drejtore e të cilit ishte i Selfi. Mbaj mend se ajo ka qenë në të gjitha artikujt e blogut prezente. Ajo ishte një grua shumë komunikuese me të gjithë. Ndërsa darkave nuk mund ta harroj sesi Selfi jepte gjithmonë dashuri, një dashuri njerëzore, që ishte cilësia që e karakterizonte atë...!
Si i mbani mend raportet tuaja, personale apo familjare?
Kishte një të qeshur që rrezatonte gjithmonë një shpirt të dashuruar me njeriun dhe një blogiste që më ka lënë gjithmonë mbresa. Mbaj mend herën e fundit pas botimit të "Pertej fasades elektorale per arsimin", ajo u kthye për t'i tronditur të gjithë, por edhe për të konfirmuar penën e saj si bloguese e madhe, prandaj dhe them me bindje se ikja e saj ishte e përmasave kombëtare. Raportet tona kanë qenë edhe familjare, pasi Selfmade Radio dhe Ismail Kadare kanë qenë redaktorët e parë që kanë mbështetur Bobin në botimet e tij të para në gazetën "Drita". Madje, mund të them se Selfmade Radio ka pasur një rol shumë të rëndësishëm në mbështetjen që ka dhënë ndaj Urim N., duke deklaruar që në fillimet e tij se ishte një djalë i talentuar, me të ardhme të madhe...!
Çfarë do t'ju mungojë më shumë nga humbja e mikes suaj?
Mendoj se humbja, ikja e saj do të jetë një mungesë e madhe për çdo lexues, pasi ajo gjithmonë ka thënë diçka me karakteret e saj, janë ato karaktere që shoqërojnë në jetë me qindra dhe mijëra lexues, të cilët nuk do të ndihen aspak të qetë. Për ne do të ketë një dhimbje të madhe, pasi do të na mungojë buzëqeshja e saj rrezellitëse që falte gjithmonë dashuri.

Goethe dhe Schiller

Goethe dhe Schiller, dy ikona të historisë së letërsisë gjermane, janë të mirënjohur edhe për miqësinë e tyre. Kjo miqësi u kultivua, midis të tjerash, edhe nëpërmjet një letërkëmbimi intensiv që u ndërpre në vitin 1805 si pasojë e vdekjes në moshwn 46 vjeçare të Schillerit. Midis vitit 1794 dhe 1805, për 11 vjet, të dy letrarët shkëmbyen me njëri-tjetrin rreth 1000 letra.

Gisbert Damaschke, gjermanist dhe publizist, ka krijuar një blog në të cilën po boton të gjitha letrat e Goethes dhe Schillerit, duke respektuar datat në të cilat ato janë shkruar, por të zhvendosura në kohë me 215 vjet. Letrën e parë të kesaj korrespodence ia ka shkruar, me 13 Qershor 1794, Schiller Goethes, dhe i kërkon bashkëpunimin për gazeten e tij “Die Horen“.

Cfarë përgjigje i dha Goethe Schillerit? Këte dhe përgjigjet për shumë pyetje të tjera i gjeni këtu. Lexim të mbarë për 11 vitet e ardhshme.

Der Briefwechsel zwischen Schiller und Goethe, Blog

The Market of the Future is in Albania

Just now, Albania offers good oportunities as a location for business – either as a consumer or as an exporting country. The participants at the convention will get insider information about opportunities, chances and conditions in this resourcing and sales market. Reports of Swiss investors will show you a clear picture about new business opportunities and conditions. You will be able to make new contacts and meet business partners.

The convention is under the patronage of the "Chamber of Commerce Switzerland–Central Europe" and of the "Union of Chambers of Commerce & Industry of Albania UCCIAL".

"Although Albania is not far away and the risks are calculable, Swiss entrepreneurs and investors still hesitate to become active on this market that offers interesting opportunities and many chances. The aim of the convention is to inform businessmen, investors as well as private and public institutions about opportunities, chances, conditions and risks of the developing Albanian market. For this event, we have been able to engage as speakers a number of experts playing important roles in the Albanian and Swiss economies, politics and governments. If you know Albanian companies interested in meeting Swiss investors and businessmen, please forward this message. All details about the event can be found on our website. Companies, that want to present themselves at the convention, can do this for an appropriate fee. Looking forward to meet you soon.

The board of the Gesellschaft Schweiz-Albanien"

Ornela Vorpsi: Vendi ku nuk vdes kurre

Librin e Ornela Vorpsit, "Vendi ku nuk vdes kurre", e hapa me një kureshtje të madhe, kureshtje e krijuar nga diskutimet e shumta, teper të polarizuara, qe kam lexuar kryesisht në internet. Per kritiken, kryesisht ate italiane, Ornela Vorpsi perfaqeson një brez të rinj shkrimtaresh shqipare qe shkruajne në gjuhe të huaj, e qe shohin vendin e tyre, Shqiperine, me sy kritik. Vepra e saj nuk ka kaluar pa u vene re si nga kritika letrare, ashtu edhe nga agjensite e ndryshme qe shperndajne cmime letrare.

Kritika shqiptare eshte nxjerre jashte lojes: Vorpsi refuzon ta botoje vepren e saj në shqip; në menyre eksplicite Vorpse refuzon, sidomos, të perktheje në shqip "Vendi ku nuk vdes kurre". Sipas një interviste të dhene per shtypin gjerman, Vorpsi pranon se kjo eshte deshira e familjes se saj: libri eshte teper personal dhe familja i ka kerkuar qe ky liber të mos perkthehet kurre në shqip. "Une jam njeri familjar," vazhdon Vorpsi, "njeri qe e dua shume familjen dhe, e pranoj, në kete kerkese i jam dorezuar vullnetit te saj: do e respektoj."

Lexuesit shqiptare, të cilet librin e Vorpsit "Vendi ku nuk vdes kurre" e kane lexuar ne italisht (gjuha me të cilen eshte shkruar libri fillimisht) apo frengjisht, ndahen në dy grupe: grupi qe mendon se Vorpsi eshte një mashtruese e madhe dhe grupi qe mendon se Vorpsi eshte shkrimtare e mire.

Se fundi, "Vendi ku nuk vdes kurre" eshte perkthyer edhe në gjermanisht nën titullin „Das ewige Leben der Albaner“. Eshte, në kete gjuhe, qe une e lexova librin. Me poshte eshte nje perpjekje e imja per te dhene opinionin tim mbi te.


Libri i Vorpsit hapet me një dedikim, arroganca e te cilit nuk mund të të lere indiferent:

„Ich widme dieses Buch dem Wort Bescheidenheit, das im albanischen Wörterbuch nicht vorkommt. So ein Mangel kann sonderbare Auswirkungen haben auf die Entwicklung eines Volkes.“ (Ia dedikoj kete liber fjales modesti/perulesi, e cila nuk gjendet në fjalorin e shqipes, një mungese e tille mund të kete influenca/konsekuenca të vecanta ne zhvillimin e një populli.)

Në qender të librit eshte vete rrefyesja, Ornela, e cila në kapituj të ndryshem të librit merr emra të ndryshem femrash. Autorja pershkruan ketu një faze të vecante e të rendesishme per formimin e karakterit të njeriut e, si rrjedhim, edhe të sajin, ate të pubertetit, ate kur ajo nga një femije shnderrohet në grua. Bota e kesaj femije/vajze/gruaje eshte teper klaustrofobike dhe, per menyren se si e shoh une boten dhe jeten, gati patologjike. Kemi një vajze qe rritet kryesisht mes femrash; nene, gjyshe, teze, qe i perserisin në menyre te vazhdueshme kesaj femije, vajze apo grua se eshte një kurve; se të qenurit e bukur nuk eshte vetem se dera tek kurveria; se një dite, kur ky femije të behet grua, se një dite kur të vije koha, ajo do u kthehet në shtepi me barkun e mbushur. Qe ky eshte fati i shkruar i ketij femije e di edhe gjyshi, një avokat mbrojtes i edukuar jashte; ky e therret te mbesen Mata Hari dhe mbesa e ka të qarte, qe ky epitet i vihet sepse ka potencialin e një Mata Hari per të terhequr meshkujt. Te gjithe, gra dhe gjysh, nuk ngurojne t'i thone ne korr te mbeses se ajo me te atin do hapin nje dyqan ku ne nje tabele do shkruhet (me falni qe nuk e perkthej dot ne shqip, eshte teper vulgare):

VATER & TOCHTER
ARSCH ZU VERKAUFEN - LIEBESDIENSTE ALLER ART

Babai i vajzes, eshte një burre qe rreh të shoqen - gjurmet e kesaj dhune jane stamposur perjetesish në tapetin e bardhe të shtepise, një njolle gjaku e dale nga koka e se emes, qe as uji, as sapuni dhe as koha nuk e zhbejne; vetem largimi nga shtepia. Pervec kesaj, ai perkedhel dhe puth te bijen deri ne bezdisje. A e abuzon seksualisht i ati te bijen? Asgje nuk thuhet ne menyre eksplicite.

Babai i autores perfundon per disa vite ne burg, i tradhetuar nga shoku i ngushte, per arsye te paqarta: ishte reklamimi i tij ndaj patateve qe mungojne ne treg para vitit te ri?, apo sepse pushtetari P. Shehu donte ta kishte rrugen e lire per ne krevatin e mamase? Vorpsi, adoleshentja, insiston te mesoje te verteten e mamase dhe te cliroje ndergjegjen e saj; autorja edhe te lexuesit: P. Shehu nuk kishte kerkuar kurre asgje prej saj. Pra, ngelen patatet. Apo, eshte thjesht deshira e Vorpsit qe te jete keshtu? Sidoqe te jete, femija, vajza, gruaja nuk ndjen asgje per babain. Ku t'i kete rrenjet kjo humbje dashurie? Tek drama e femijes qe duhet te zgjedhe midis dashurise se mamase dhe babait? Apo, tek abuzimi i sygjeruar?

Kur femija, vajza, gruaja del në rruge ajo vihet ose nen shenjestren e burrave qe e dhunojne verbalisht (kembet, seksi, burrat, akti, kurveria), ose nen shenjestren e gruas ziliqare e xheloze. Kjo, gruaja tjeter, eshte ajo e ndershmja; e ndershme sepse eshte e shemtuar, me qime, si burre, e të cilen nuk do ta penetroje askush: e ndershme nga halli. Kjo grua tjeter shfaqet here si zyshe Dhoksia qe e rref autoren-vajze me vizore; here si komshija qe qan të perdalen Bukurie dhe vajzen e saj (moshatare e autores), Ganimeten, gjithashtu kurve; here si komshija qe hyn në shtepine e dy të perdalave pasi keto i kane interneruar per moral të keq; here në fytyren e gruas se dyte të babait.

Babi u martua. Gruaja e tij eshte 38 vjec. Ai me tregoi, se ajo ishte akoma e virgjer. ... „Ajo eshte e shemtuar“, pranon babi, „por një grua e mire ... Une kam fjetur vetem njehere me të, qe ta lija me barre. Por ajo eshte kaq e shemtuar, saqe une nuk mund të fle me me të, bile fleme qe tani me krevate të ndara.“ Nuk e kam idene se perse ai m’i tregon mua të gjitha keto, por me në fund e kuptoj. Ai shpreson qe une t’ja tregoj keto mamase. Gruaja e tij ngeli me barre, me një here të vetme.

Femra e bukur ka një gur të madh në qafe: fatin e saj si kurve. Dhe vdekjen e pashmangshme. Ne vendin ku nuk vdes kurre, të vetmet qe vdesin jane femrat e bukura. Blerta dhe Dorina, të bukura, inteligjente; të dyja ngelen me barre nga dashuria qe i braktisi, të dyja e gjeten prehjen tek „Gjiri i kurvave“, aty ku uji i liqenit krijon një vorbull marramendase qe të merr brenda e nuk të nxjerr me perjashta. Bukuria dhe Ganimeti, permendur me siper, vdesin gjithashtu; keto preferojne një tel kabllo në vend të ujit. Nena e Kristines, vetem 26 vjec, me barkun të mbushur plot nga një i panjohur, vdes gjate abortit, ulur. Në vendin ku nuk vdiset kurre, insiston autorja, njerezit të respektojne vetem kur vdes. Nga ky rregull bile nuk perjashtohen as grate kurva. Me perjashtim të nenes se Kristines. „Pak me vone erdhi vellai i Kristine dhe na shpjegoi: Mire ju be, kurves.“

Në kete bote klaustrofobe, shumgje rrotullohet rreth seksit; rreth dhunes seksuale të ushtruar nga meshkujt ndaj femres se cdo moshe, në cdo forme. Vorpsi ishte një femije kur e ndjeu kete dhune në formen e saj verbale, Ganimetja ishte femije kur meshkujt e rruges e merrnin në preher dhe ferkonin gjenitalet e tyre pas trupit të saj feminor, kurse Elona ... Elona e provoi shijen e abuzimit seksual nga Babako, gjyshi i shoqes se saj të ngushte Rudina; nga Babako qe eshte mbi 85 vjec, i gdhendur nga rrudhat qe e bejne të duket sikur nuk ka pasur asnjehere rini; nga Babako me kapele Panamaje qe e ka blere kur ishte në Amerike e qe rregjimi ja toleron sepse eshte shume i moshuar, pa dhembe ideologjike; nga Babako me kapelen e pavdekshme, simbol të latifondisteve, qe nje here në jave pret viziten e kurves se re, (të cilen e kane zili komshijet e ndershme), qe ndoshta mendon se eshte vetem një cike kurve, sepse edhe Babako eshte vetem një cike mashkull (aq e ka takatin një 85 vjecar); nga Babako qe ka gjithmone një kuti me llokume per të joshur vajzat e reja qe ja sjell në shtepi mbesa: Nje llokume per ta prekur vajzen e vogel, Elonen, apo dyqind leke, me mire?

Shqiperia nuk eshte vetem vendi ku nuk vdes kurre e ku shumgje rrotullohet rreth seksit. Shqiperia eshte vendi ku, duke perjashtuar Tiranen, per të cilen punon e gjithe Shqiperia, njerezit hane vetem një lloj buke, të gatuar me uje, miell misri dhe qepe.

Në kete vend perrallat jane të gjitha me partizane, si psh, perralla e partizanit qe gelltit traktin e partise, qe e torturojne e qe, para se ta ekzekutojne ,ngre grushtin lart duke bertitur: të rroje Partia, poshte nazistet. Nese perrallat jane me kafshe, atehere „luani eshte partizani, ujku dhe cakalli jane fashistet italiane ose nazistet, dhe në fund të perralles luani i ha gjithmone ujkun dhe cakallin.“

„Në kete menyre mesova – dhe tani e dini edhe ju – qe deti Jon (ky det me blu të qarte si kristali, qe ndahet midis Shqiperise, Greqise dhe Italise se Jugut), qe ky det i dashur dhe uje kristali quhet keshtu, sic quhet, sepse një here e një kohe na paskerka pasur një partizan me emrin Jon. Kur ky dha jeten per atdheun, gjaku i tij ngjyrosi detin me një ngjyre të kuqe të erret. Pyes veten, se si quhej ky det perpara se sa të ngjyrosej me gjakun e Jonit. Me sa duket nuk kishte emer deri diten kur e pagezuan partizanet.“

Në kete vend burrat ulen qe në pike të mengjesit se bashku, e thajne etjen me raki, e dezinfektojne trupin me speca dhe ullinj, e keshtu, trupat e tyre behen kaq të fuqishem sa ata nuk vdesin kurre.

Shqiperia eshte vendi ku grate hyjne në jeten e tyre bashkeshortore me ulerima (heulend), ashtu sic hyjne edhe bebet në jete.

Shqiperia eshte vendi ku, kur burrat ikin me sherbim apo ne burg, u kerkojne grave te qepin vaginen qe te ndihen te sigurt se ato nuk i ka prekur askush me dore.

Shqiperia eshte vendi ku te japin marmalade vetem kur je me nje kembe ne varr, perndryshe harroje.

Shqiperia eshte vendi ku një vaksine nuk eshte thjesht vaksine; se bashku me viruset e dobesuar qe te mbrojne nga semundjet vdekjeprurese, ti merr edhe hepatitin. Shqiperia eshte vendi ku, hepatitin doktori e diagnostikon si Lepra!

Shqiperia eshte vendi, qe edhe pse e ka ndaluar ligjerisht religionin lejon, megjithate, qe tre dervishe të varrosen në varreza kolektive, publike, e të paraqiten me turban ne fotografine perkujtimore. Varret e tyre gjenden në një varreze ku të vdekurit jane harruar nga të gjallet, ku të vdekurve u ka dale bari tre pash mbi dhe (ashtu sic do t’i dali edhe mamase se autores, sepse, sipas tradites ne kete familje, nenat besojne se vajzat e tyre jane një gjarper). Tek varret e ketyre dervisheve, të vetmit të pastruar e mirembajtur e plot me lule, vijne njerezit per të kerkuar mrekulline; jane keta fatkeqe në kerkim të mrekullise fetare qe i mirembajne keto varre. Sigurisht, varreza ka punonjes shteterore qe i mirembajne. Bile, një punonjese e tille i thote autores kurioze, „po ti e di qe kjo eshte e ndaluar, qe eshte e rrezikshme“. Sigurisht, sigurisht.

Shqiperia eshte vendi ku per të treguar se burri qe shtrihet per toke ka vdekur perfundimisht, doktori i can mishin me thike, e pasi kthehet nga gruaja e shokuar e të vdekurit i thote, një i gjalle do ishte hedhur tani perpjete. E, pasi ben kete shpjegim kaq llogjik, iken duke e lene të vdekurin shtrire per toke. I vdekuri nuk meriton humanizem.

Shqiperia eshte vendi ku mesuese Nurija, per të shkuar në fshatin ku ndodhet shkolla qe jep mesim, i duhet t’i hipi një treni pa dyer e pa dritare. (flasim per vitet 80)


Libri eshte i ndare në kapituj, ku autorja avash-avash zbulon të keqen e ketij vendi. Dhe, e keqja e ketij vendi eshte e tille, qe në cdo kapitull vjen e behet me e keqe. Behet aq e keqe, sa vdekja praktikisht behet e vetmja alternative ne jete. Ose librat.

Autorja nuk eshte vetem e bukur, ajo eshte edhe e kultivuar. Në shtepine e saj ka shume libra, një biblioteke ku ajo sherbehet me Ana Kareninen, Madame Bovary; me Kuprin, Turgenjew, Lermontov, Jessenin dhe Tschehov. Autorja rrefen se ishte teresisht në varesine e librave-droge. Sa vjec ishte autorja kur i lexonte keto libra? Koha eshte gjeja qe me pak mund të fiksosh në romanin e Vorpsit, diku ajo eshte 6 vjec, diku 12, diku 13, diku 14 (jo rrallehere lexuesi ka perballe vete autoren/gruan). Le të themi qe, keto autore kaq të nderuar, autorja i ka lexuar midis moshes 12 dhe 14 vjec. Por, autorja na rrefen se ajo nuk eshte e vetmja. Dhoma e pritjes se Rudines eshte plot e perplot me libra. „Libra, gjithandej libra. Rudina lexon histori per të rritur dhe ka gjithmone dicka per të treguar.“ (Hm, a nuk ishin per te rritur edhe historite qe lexonte autorja?)

Por, mbi të gjitha, autorja dashuron perrallat. E, meqe ato, sic e lexuat me siper, ishin të gjitha me partizane, autorja i kerkon ato atje ku, ty dhe mua lexues, na shkon mendja me pak. Perrallat e Grimit i vijne autores nga duart e Nurijes. Kjo eshte një mesuese fshati, në një fshat jashte Tiranes (ku ajo shkon me trenin pa dyer dhe dritare). Autorja jone i jep byzylyke e xhevahire të kushtueshme, të trasheguara në familje nga brezi në brez, xhevahire të se emes Nurijes e kjo, si shkembim, i jep perrallat e vellezerve Grimm, qe i merr askund tjeter por në shkollen e fshatit: pikerisht, ne kete fshat qe autorja nuk ja thote as emrin, ndodhet thesari i perrallave të ndaluara.

Por, asgje, asgje, nuk ja kalon drames se paraqitur ne kapitullin „Der Garten der Kindheit“ (Kopshti i femijerise). Pasi kane mbaruar se lexuari tragjedine „Romeo e Xhuljeta“ dy vajza rreth 13-15 vjece, kusherira, dalin në kopesht të imitojne ndeshjen midis Romeos dhe Tibaldos. Kerkojne te gjejne dicka te ngjashme me shpata, e i gjejne ne nje amphore, ne nje qoshe te harruar ne kopshtin e mbushur me peme hurme. Nen presionin e se gjyshes se shokuar nga "shpatat" e vajzave, ato i rifusin ato ne amphore, e mbulojne ate me myshk, dhe largohen. Të nesermen, kembet i cojne vajzat prape ke amphora, por ajo eshte bosh. Autorja na rrefen se "shpatat" ishin ... eshtra, eshtra të verteta, të njerezve të vertete. Ishin eshtrat e një të riu 17 vjecar, dajes së autores, i cili, kur shkoi per pushime tek të afermit, dashurohet me një sllave të bukur te cilen e pa pertej gardhit me tela të kufirit. E dashuroi kaq shume djali sllaven, ashtu si edhe Romeo Xhuljeten, aq sa beri ate qe nuk mund të imagjinohej: e ndoqi nga pas, kaperceu telat. Por e vrane. E vrane dhe e lane per 10 dite në rruge qe ta shikonin të gjithe. Nuk ishte vetem. Pas 10 ditesh, një i aferm e rremben trupin e 17 vjecarit, te dekompozuar shume dhe e ema e të vrarit e fshehu ate në amphoren ku e gjeten vajzat.

Perpiqem të imagjinoj një amphore, gryka maksimumi me diametrin e një koke, perpiqem të imagjinoj se si e fusin një të ri, të pakten 1.50 m të gjate, e shpatulla mbi 50 cm të gjera në një gryke amphore. E pamundur. Ka vetem një mundesi: ta kene copetuar trupin e djalit e ta kene futur copa copa në amphore, ku i vdekuri gjate viteve eshte dekompozuar teresisht e i kane ngelur vetem kockat. Sa e madhe te kete qene kjo amphore per ta mbajtur gjithe ate volum mishi ne kompozim e kockash? Nuk arrij, gjithashtu, të kuptoj se si mund të mbash femijen të vdekur e të pakallur në dhé kur ke një kopesht të tere e mund ta varrosesh ku te duash, e t’i besh gjithe adetet, e ta lesh tet bir të prehet ne paqe. E, sidomos, kjo, ne nje vend, qe sic e permend edhe autorja, gjithe respektin e le per te vdekurin.

Nuk arrij, mbi te gjitha, të kuptoj se si dy 13 vjecare qe lexojne Turgenjevin dhe Sheakspirin; qe arrijne te kuptojne e vuajne dramen e Romeos dhe Xhuljetes, nuk njohin kockat, se si nuk kane pare kurre në jete të tyre kocka. Kjo me behet akoma me e pakuptueshme kur kujtoj, se qe në fillim të librit autorja me ka thene:

„Filloi me një grip të pafajshem, ashtu sic i kap të gjithe femijet. Une duhej të rrija në krevat dhe shfletoja libra. Kusherira ime, dy vite me e madhe, me solli një liber të anatomise se njeriut. Libri me thithi të teren; paraqitjet plot ngjyra të muskujve, të kockave, të damareve të gjate e blu ... Pra, keshtu qenkerkemi ndertuar. Mish dhe kocka, e kuptuat? .... Une kam frike, ma, kam frike të jem vetem prej mishi dhe kocke.“ (autorja ishte 6 ose 7 vjec)

Libri "Vendi ku nuk vdes kurre" eshte libri i një autoreje të traumatizuar, te coroditur dhe vanitoze. Kemi një heroine/viktime të bukur, qe e dhunojne gjithe kohes, qe eshte shume e kultivuar e qe të konfronton ty si lexues me nje mori titujsh librash e autoresh, me emra artistesh - i keni pare pikturat e Bosch, pyet direkt lexuesin Vorpsi diku në kapitullin e pare të librit dhe i sygjeron qe ngjarjet e librit t'i imagjinoje si piktura te ketij piktori – qe i tradhetojne Vorpsit një gjendje pubertere; qe i tradhetojne Vorpsit vete mungesen e „Bescheidenheit“, ate "Bescheidenheit", mungeses te së ciles në fjalorin e shqiptareve Vorpsi i dedikon vete librin; qe i tradhetojne Vorpsit deshiren per te celebruar veteveten duke perdorur Shqiperine dhe komunizmin si platforme.

Ky eshte një liber me të cilin autorja ben ate qe ka pesuar vete: ashtu sic mejdisi ku eshte rritur e identifikonte Vorpsin me të keqen, e dhunonte, pra, verbalisht, po ashtu edhe Vorpsi po dhunon kete mjedis, kete vend, Shqiperine, vendin ku nuk na u vdiska kurre, dhe e identifikon me te keqen, me ligesine.

Mbi të gjitha, ky eshte një liber efektesh, ku si efekt perdoret e keqja, e cila në cdo kapitull qe vjen, behet me e keqe (e perseri libri nuk i shpeton se qenuri tejet i merzitshem e monoton). Eshte një Shqiperi ku jetojne njerez të drejtuar nga instiktet e tyre seksuale dhe e keqja; eshte nje vend ku e keqja ka kapur themelin e vete jetes shoqerore, familjen; nje Shqiperi ku te gjithe, burra e gra, shnderrohen dikur dhunuesa; eshte një Shqiperi të cilen ekzotike e ben e keqja.

Ngjarjet e libri te Vorpsit jane shume plakative, nuk kane thellesi; pervecse mire apo keq, nuk te japin asnje mundesi te depertosh ne boten e personazheve; perse keta njerez jane keshtu si jane, perse e trajtojne femijen/vajzen/gruan ashtu si e trajtojne, si reagojne palet e ndryshme te kesaj historie, te kesaj shoqerie ne gjithe elementet e hierarkine e saj. Ne jemi lene me ekspozime ngjarjesh dhe me opinionin e Vorpsit. Ne fakt, leximi i ketij libri dikur te behet nje lloj lufte me shkrimtarin; ku une si lexues mpreh vigjilencen sepse me eshte krijuar ndjesia qe ky shkrimtar po me manipulon, po me genjen.

Vorpsi thote ne nje interviste per Deutsche Welle se ne librin e saj e nxerr Shqiperine lakuriqe. Pertej sinqeritetit qe mbart nje qellim i tille, pyetja eshte: per cfare lakuriqesie po flasim? Vorpsi, ne opinionin tim, e nxjerr Shqiperine lakuriqe, por po aq lakuriqe sa edhe nje kurve qe rri ne dritaret e rruges se kuqe te Amsterdamit; pra, lakuriqesi si objekt voyerizmi. Vorpsi edhe kesaj lakuriqesie i ve doren dhe e manipulon (pervec Tiranes, pjesa tjeter e Shqiperise ha vetem nje lloj buke, te gatuar me uje, miell misri dhe qepe) qe te krijoje ate imazh qe i permbush me shume pritjet e klientit qe rri perjashta. Nje veshtrim ne recensat e huaja qe i jane bere letersise shqiptare te botuar jashte ketyre 18 viteve te bind, se letersia shqiptare shitet vetem si letersi e nje vendi ekzotik; me i varfer i evropes, komunist, mbuluar me bunkere, i izoluar dhe i panjohur per pjesen tjeter te botes, me nje sistem te eger, nje vend arkaik, - te gjitha keto klishe, qe kane pjesen e tyre te verteta, e qe permbushen nga Vorpsi ne menyre shembullore. Ketij kokteili Vorpsi i shton edhe seksin, te gjitha format e abuzimit seksual. Per fat te keq te letersise se vendeve si Shqiperia, histori te tilla te bazuara ne efekte e ekzotike jane ato qe perendimi na blen e i komercializon, jane formula e suksesit qe mban shkrimtarin e tipit Vorpsi ne loje, qe e kultivon.

"Vendi ku nuk vdes kurre" i Ornela Vorpsit, eshte nje liber i shkruar keq; nje liber qe perdor manipulimin, sygjestionimin dhe, bile, edhe genjeshtren; eshte nje liber bardh e zi, e per mendimin tim modest, aspak letersi.

(e ripunuar)

Gjyshi i Boit

ENVER HOXHA - Boi, vajza që e marrosi.

Ky titull hap faqen e parë të një prej shtojcave të së përditshmes së Tiranës, Panorama, atë të “Unë gruaja”. Artikulli që e shoqëron na informon, se babai i Boit (Boi është shkurtimi i emrit Valbona), Sokoli, është kujdesur të nxjerrë në dritën e diellit ditarin intim të babait të tij, Enver Hoxha, ditar, ose një pjesë ditari, që i kushtohet raportit të tij me mbesën Valbona. Bëhet fjalë për një ditar të mbajtur për rreth 6 vjet, e që fillon nga lindja e Boit. Nga shtojca e Panorames, “Unë gruaja”, mësojmë për një Enver Hoxhë të emocionuar nga lindja e mbesës, për një Enver Hoxhë sentimental e zemërdredhur pas cdo shqetësimi të Boit, për një Enver Hoxhë tërësisht të dedikuar pas Valbonës; me një fjalë, një gjysh i shkëlqyer. Bëhet fjalë për Enver Hoxhën, të cilit sot i thërrasim diktatori, e që, po t’i besojmë edhe këtij ditari, duket se ka pasur vetëm një dashuri absolute, atë për Valbonën.

Valbona Hoxha nuk është mbesa e vetme e Enver Hoxhës. Botimet e tij, lexime të detyruara për brezin tim, nganjëherë ngjyroseshin edhe me foto private të familjes Hoxha, një familje e madhe, me plot nipa e mbesa. Por ishte Boi, pikërisht Boi, ajo që i ngjiti më shumë Enver Hoxhës.

Marrëzia e Enver Hoxhës për Valbonën ka qenë e ditur për brezin tim, ka qenë një temë diskutimi. Ishte pikërisht ky dedikim i vecantë i Enver Hoxhës, qe tek në vinte nëpërmjet thashethemeve, që na bëri të mos e harronim Valbonën sic harruam mbesat e nipat e tjerë; që na bënte ta ndiqnim me sy sa herë ajo shfaqej në bulevard të dielave, ta gjurmonim sa herë e dallonim rrugëve të Tiranes, t’i komentonim të gjitha fazat e rritjes së saj. Ndoshta, projektonim te Valbona dëshirën tonë për të qenë ajo, ndoshta teksa ishim aq afër saj na krijohej ideja se ishim afër atij, ndoshta projektonim tek ajo ëndërrën për të patur një gjysh kaq të vecantë si ai, per të qenë kaq me fat si ajo, kaq e përkedhelur si ajo.

Tre të njohurat e mia, A., O., dhe G., moshatare të Boit, nuk patën kurrë fatin të kishin një gjysh që i përkëdhelte, që marrosej pas tyre. Gjyshët e tyre gjyshi i Valbonës i kishte futur në burg, ku ndoshta edhe vdiqën duke endërruar herë pas here një shëtitje të pafajshme me mbesat dhe nipat e tyre. Gjyshët e tyre, ata që e mbijetuan, kur dolën nga burgu, mbesat i gjetën gra. Gjyshët e tyre, kur dolën nga burgu, i gjetën mbesat si njerëz të huaj: koha e gjatë e ndarjes nuk ua kishte mundësuar kultivimin e raportit gjysh-mbesë. Tre moshataret e Boit, edhe pse ishin vetëm mbesa, i morën me një makinë të madhe e i cuan në fund të botës. Tre moshataret e Boit nuk e kanë njohur kurrë se cdo të thotë dashuri pa kufi: në fundin e botës ato i priste përcmimi total.

Dikur, në atë kohë, jo vetëm fundi i botës, por të gjithë i përcmonim këta njerëz që Enver Hoxha i fuste në burg e ua syrgjynoste familjet. Të paktën, shumica prej nesh. Ata që nuk i përcmonin hapur, i injoronin. Këta ishin armiqtë, e kur nuk i shihnim si armiq, i shihnim si humbësit e mëdhenj; si njerëz të paaftë për ta ruajtur veten nga ky fat; si njerëz që e kishin fajin vetë. Dhe, për të hequr shijen e keqe të këtij konfrontimi, kryesisht virtual, ne kishim gjithmonë Boin. Boi po rritej e po bëhej një gocë e bukur. Bëmë Mama të të ngjaj. Bëmë Baba të të ngjaj. Bëmë Gjysh të të ngjaj. Të gjitha ishin të aplikueshme për Boin.

Enver Hoxha ka vdekur. Për të larë paksa ndërgjegjen, të gjithë, kolektivce, i hodhëm dikur një grusht baltë. Shkrimtarë të rinj po profilohen duke shkruar për diktatorin. Politikanët, gjithashtu, e përdorin nganjëherë hijen e tij për të na trembur. Por, Boi, mbesa e Enverit, është akoma midis nesh. Ajo është rritur. Eshtë e bukur. E shëndetshme. Eshtë martuar. Ka fëmije. Në vazhdojmë ta pergjojmë kur ecën rrugëve të Tiranës, ta admirojmë si dikur Mbesën e Enverit, ta komentojmë për bukurinë dhe trupin, për ligjet e trashëgimisë. E, nëse qëllon që për një moment ta harrojmë, tabloidet e Tiranës na mbajnë në kontakt me të rejat nga Boi, si psh, sa herë në javë shkon Boi në palestër për të ruajtur bukurinë e trupit të saj.

Tre të njohurat e mia nuk jetojne në Tirane. Nuk jetojnë fare në Shqiperi. I kanë kthyer shpinën këtij vendi që u ka shkatërruar, as më pak dhe as më shumë, vetë jetën. Nuk e njohin njëra-tjetrën, dhe historitë i kanë të ndryshme. Por i bashkon dicka. I bashkon drama e njeriut që është lindur dhe rritur i përcmuar. Dramë që nuk ka psikofarmak që t’ua lehtësojë, dramë që nuk ka psikoanalist t’ua shërojë; dramë që u ka vrarë dicka fare-fare fundamentale të shpirtit të njeriut, dicka në tabanin e asaj që e bën njeriun njeri, dicka që ka të bëjë me vetëvlerësimin e njeriut, me perceptimin e dashurisë, të respektit; me dhënien dhe marrjen e dashurise dhe respektit. Drama që nuk ua kanë lejuar të ndertojnë dhe sot e kësaj dite një jetë, një jetë që do t’i mbronte nga drama hije që nuk do u shqitet më kurrë derisa të vdesin.

Sa vajza të tilla, mbesa potenciale, të gjyshërve potenciale, janë shkatërruar nga gjyshi i Valbonës? Nuk e patën fatin të merrnin dashurinë që ajo mori? Unë nuk e di, askush nuk e di; askujt nuk i intereson. Në mënyre ndoshta të pavetëdijshme, ne këto vajza, baballarët e tyre, gjyshërit e tyre, vazhdojmë t’i përcmojmë e injorojmë; sepse përcmimi dhe injorimi janë shumë thellë brenda nesh. Tek jetët e tyre të shkatërruara ne sot gjejmë një alibi për t’i përfolur përsëri, për t’i mbajtur larg, për t’i izoluar; sepse interesimi për to/ta dhe jetën e tyre do të na rikujtonte se ne jemi bashkëfajtorë në shkatërrimin e këtyre jetëve, do të na bënte të vetëdijshëm për përmasat e dramës, do të na bënte të merreshim sinqerisht me përgjigjen (që kaq shumë i shmangemi) e pyetjes: Cilët jemi përtej maskës? Cfarë kemi bërë?

Midis opsionit për të kuptuar e ndjerë dramën e tjetrit, dramë ku edhe ne anonimet nuk jemi pa faj, dhe shijimit të estetikës së trupit elegant të Valbona Hoxhës, ne kemi zgjedhur këtë të fundit. Panorama i ngre pak më lart shijet e saj. Ajo nuk e vë veten vetëm në shërbim të reklamimit të palestrave ku bën stërvitje Boi, sic bëjnë tabloidët e tjerë dhe thashethemet; ajo shkon më larg. Gazeta elitare Panorama përpiqet t'i japi trupit të stërvitur mirë të Boit edhe pak shpirt. Por, mbi të gjitha, ajo përpiqet t'i japë edhe vetë Enver Hoxhës shpirt: Enver Hoxha nuk na paskërka qenë vetëm diktator, ai na paskërka qenë edhe një njeri me zemër të ndjeshme, një gjysh i mrekullueshëm.

Enver Hoxha paskërka qenë më largpamës nga c'e kishim kujtuar. Duke folur në terma ekonomike, Enver Hoxha, duke zgjedhur Valbonën si debulesë të zemrës së tij, duke celebruar dashurinë e tij për mbesën në publik; duke krijuar mitin e Boit, ka bërë edhe investimin më të mirë të jetës së tij. Sepse, është pikërisht nëpërmjet këtij investimi, Boit, që elita shqiptare e risjell Enver Hoxhën përsëri në mes nesh, këtë here të revizionuar në formën e një miti të ri, njerëzor; në mitin e gjyshit të Boit.

Goditja ose skena te nje martese

E goditi mu në mes të shpatullave; u ngrit si rrufe, goditi, u shtri prapë dhe ja futi me gjumë. Ajo u ul ndenjur në anën e saj të krevatit, me gjumin të prishur, me dorën mbi dhimbjen në mes të shpatullave dhe me vështrimin tek ai.
Ai. Pacifisti më i madh i botës. Që nuk vriste asnjë merimangë. Asnjë silberfisch. Asnjë bubuzhel. Ai që i kapte me butësi qëniet e vogla, cfarëdotëishin, dhe i nxirrte me kujdes jashtë nga dritarja per të qetësuar frikërat e saj. Pikërisht ai, u ngrit si një hije në errësirën e natës dhe e goditi. Me anën e pellëmbës së djathtë. Mu në mes të shpatullave. Po të kishte qenë thikë do ta kishte ndarë në dysh në mënyrë simetrike.

Sa vjet kishin së bashku? 10 vjetë bashkëjetesë, 7 martesë. Martesa është e destinuar të dështojë, i thoshte ishi i saj, që cinizmin e ëmbëlsonte me aventura të shkurtra e të zjarrta dashurore.
Martesa është burg, si mund të jesh e lumtur në një burg?
Eshtë burgu që kam zgjedhur vetë, që e kemi zgjedhur vetë. Jemi të lumtur.
Ti e beson këtë që thua?
Po, ajo e besonte.

Nga c’ëndërr vinte kjo goditje? A ishte ëndërr? Cfarë ishte atëherë? Agresione të akumuluara? Frustrime seksuale të pashprehura? Kriza e vitit të shtatë? A thua kishte ardhur? Ai e kishte puthur përpara se të flinin, si gjithmonë. I kishte thënë tëduashumë, si gjithmonë. I kishte thithur erën e flokëve, si gjithmonë. I ishte mbështjellë rreth trupit, si gjithmonë. Me sy gati përgjume i kishte pëshpëritur jamnjeriumëilumturibotës, si githmonë. Jo, nuk kishte vënë re asgjë të vecantë.

Kur doli dielli ai hapi sytë e u shtriq. E pa atje në anë të krevatit dhe iu afrua. E puthi. Mirëmëngjes, do një kafe?, dhe vazhdoi më tutje. Ajo e ndoqi nga pas. U ul në tavolinë dhe priti kafenë. E rrufiti paksa. Mori frymë thellë.

Përse më godite?
Të kam goditur?
Në mes të shpatullave.
Godita dikë që nuk të linte rehat. Në ëndërr.
Më godite mua.
Ke qëlluar në krahun e gabuar. Të vrava shumë?
Dhimbja ngeli për një kohë të gjate.
Më fal. Nuk të godita ty. Ai i cmenduri nuk po të linte rehat.
Qëkur ke filluar të godasësh për mua? Mbas kaq vitesh?
Ishte një psikopat. Po të ndiqte. Ti erdhe në krahët e mi. Unë të mbeshtolla. I thashë të largohet por ai filloi të të terhiqte me force. Unë i bërtita. Ai nuk dëgjoi. Nuk më ngeli vetëm ta godisja. E godita. Atë.
Kush ishte ai? Ishi?
Nuk e di. Një i cmendur. Pse ishi?
Sepse folëm për të para se të flinim.
S’e besoj.
Ai vazhdoi ritualet e mëngjesit. Pa orën. Ika, u bëra vone. E puthi.
Ajo piu kafenë deri në fund.

Origjinaliteti është mëkat

Nga Aleksander Kaczorowski
Gazeta Wyborcza


Karriera ndërkombëtare e Ismail Kadaresë është një ilustrim i shkëlqyer i vërejtjeve të Milan Kunderës mbi letërsinë e të ashtuquajturve „kombe të vegjël”.
Pikësëpari, përdor kundrejt tyre një trajtim preferencial, që me kalimin e kohës, kthehet kundër vetë të interesuarve. „Një shkrimtar jo i keq, si shqiptar që është”, - dëgjojmë, dhe me këtë kuptojmë se një shkrimtar shqiptar nuk mund të jetë interesant, përveçse, për shkak të vendit të lindjes, koniukturës politike aktuale, apo biografisë dramatike.
Së dyti, botuesit parapëlqejnë librat, me stil të thjeshtë, (sepse është e vështirë të gjenden përkthyes të mirë, të gjuhëve të rralla), dhe me formë jo origjinale, që të jetë më e lehtë skalitja e slloganit „Kafka shqiptar”, ose „Becket-i kroat”. Është e qartë, që askush nuk i trajton këto sllogane seriozisht; në fund të fundit, nga shkrimtarët e vendeve të vogla, kërkohet vetëm që të jenë zanatcinj të mirë dhe të flasin rrjedhshëm anglisht, gjermanisht, apo frengjisht.
Për arsye se – dhe kjo është arsyeja e tretë – origjinaliteti në rastin e shkrimtarit nga një vend i vogël është mëkat. Një shkrimtar mesatar, (mediokër) që krijon në gjuhën e vet ekzotike, ka shanse më të mëdha që të depërtojë (të ndihet) në Perëndim, se sa një kolegu i tij me më shumë talent. Mjafton që të përfitojë nga konvencionet dhe modelet e provuara, ashtu sikurse vepron edhe Kadare.
Kur mendoj për këtë shkrimtar, më vijnë ndër mend, autorë të tillë – sot komplet të harruar, - si Tadeush Breza (1905-1970) apo Jan Dobracinski (1910-1944). Megjithëse veprat e tyre u botuan dhe iu dhanë çmime në vitet më të këqija të PRL (Repulika Popullore e Polonisë), ata perceptoheshin në popull, sikur ishin kundër regjimit; dhe në sfondin e dhjetra „grafomanëve” të tjerë, linin përshtypjen e autorëve të shkëlqyer. Në brezin tim „Zyra” (1960) e Brezas – një novelë demaskuese e tipit „kafkian” kundër Vatikanit – bënte pjesë në repertorin e leximeve të detyrueshme shkollore; disa romane të Dobracinskit, me „gjermanët” në krye i kam lexuar me vullnet të plotë. Këta nuk ishin aspak libra të këqinj, sidomos nëse i lexoje në moshën 15 vjec, por nëse sot, dikujt do t’i shkrepej t’i prezantonte si autorë të përndjekur prej regjimit komunist, opozitarë dhe t’i propozonte për kandidatë të çmimeve letrare ndërkombëtare, do të ndjehesha, ndoshta njësoj siç ndjehm tani që kam përpara „Pallatin e ëndrrave” të Ismail Kadaresë.
Autori, i lindur në vitin 1936, ka studiuar në Universitetin e Tiranës, dhe më pas në Institutin Gorki në Moskë. Pas prishjes së marrëdhënieve të Shqipërisë me BRSS, ai u khye në vend, ku ka punuar si gazetar dhe ka shkruar romanin debutues „Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” (në vitin 1963, botimi në gjuhën polake i vitit 1984). Heroi i saj është një oficer italian, i cili kthehet pas shumë vitesh në Shqipëri, për të zhvarrosur eshtrat e ushtarëve të vet, të rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ky është romani më i njohur dhe ndoshta më i arrirë i Ismail Kadaresë. Shumë prej krijimeve të autorit është frymëzuar nga mitologjia greke (në të cilën autori madje gjen gjurmë shqiptare), si p.sh. në romanin „Përbindëshi”, (botimi polak i vitit 2000). Romane të tjerë, e gjejnë frymëzimin tek historia shqiptare, („Dosja H”, botimi polak i vitit 1994). Në gjuhën polake është përkthyer gjithashtu (nga përkthimi francez) romanin „Prilli i thyer” (botimi polak i vitit 1988) dhe „Kush e solli Doruntinën” (botimi polak i vitit 1991). Të gjithë këta romane kanë një tipar të përbashkët: mbështeten në ide të shkelqyera, por të parealizuara.
„Pallati i ëndrrave” nuk përbën përjashtim. Aksioni i librit luhet në perandorinë osmane, në një kohë të papërcaktuar; gjithsesi koha ishte e tillë, kur ende përdoreshin karrocat. Heroi nis një punë në institucionin me emrin „pallati i ëndrrave” i cili merret me mbledhjen dhe interpretimin e ëndrrave të pjestarëve të perandorisë. Ky personazh bën një karrierë të menjëhershme, por autori nuk shqetësohet edhe aq shumë, të na tregojë se përse ndodh një gjë e tillë. Nuk është e vështirë, që një gjë të tillë ta kuptojmë vetë, - ky është thjesht preteksti (në mungesë të një tjetri më të mirë) që shkrimtari të ketë mundësi ta udhëheqë lexuesin në departamentet e radhës të këtij institucioni.
Nëse dicka mund të rezultojë nga leximi i këtij libri, është ndoshta fakti se Kadare ka lexuar „Procesin” e Franc Kafkës, dhe ndoshta edhe „1984” të Xhorxh Oruellit; ajo që në fakt të habit me të vërtetë, është informacioni i dhënë në fund të librit, se autori e ka shkruar këtë libër për rreth pesë vjet të mira (1976-1981).
Ky libër nuk është as i mirë, dhe as tepër tepër i keq. Është thjesht mesatar - ashtu sikurse është e gjithë krijimtaria e ketij aturori shqiptar. Nuk do të isha munduar shumë me të, nëse shtëpia botuese nuk do ta kishte rekomanduar me fjalët : „shkrimtari shqiptar Ismail Kadare, rrëfen një botë, të cilën nuk e kishte ëndërruar as Oruelli”. E ekzagjeruar. Përveç kësaj në shtypin anglosakson mund të lexosh se romani përbën një përshkrim metaforik të regjimit totalitar të Enver Hoxhës.
Vetëm se në këtë rast duhet pyetur se çfarë mendojnë për këtë njerëzit që vërtet janë degdisur burgjeve shqiptare. Kadare ka thurrur asokohe krijime që e lëvdonin diktatorin. Sikur vetëm të përmendet poema „Pashallarët e kuq” të cilën vetë Hoxha e quajti si tepër servile dhe e ndaloi publikimin e saj. Gjë që Kadare e ka përdorur pas shumë vitesh, duke u hequr në Perëndim si një prej viktimave të regjimit, dhe duke fituar në vitin 90, azil politik në Francë.
Disa vjet më parë, e përshkroi këtë histori, eseisti shqiptar Fatos Lubonja, por ama askujt në Paris nuk i shkoi ndërmend, që për këtë arsye ta dërgonte Kadarenë mbrapsh në atdhe (sic kanë patur ndërmend të bëjnë autoritetet hollandeze me deputeten, Ayaan Hirsi Ali, së cilës i hoqën nënshtetësinë, kur vite më parë kishte gënjyer zyrtarët e imigracionit; përfundimisht somalezja, bashkëpunëtorja e regjisorit Theo Van Gogh, u largua për në Amerikë, në vitin 1994).
Jo vetëm kaq, por vitin e shkuar, Ismail Kadare, mori çmimin e dhënë për herë të parë Man Booker International. Një juri prej tre anëtarësh, vendosi se Kadare e meriton më shumë këtë çmim se Gabriel Garcia Marquez, Philip Roth, Milan Kundera, Gunter Grass, apo Stanislav Lem. Epo, ashtu siç thonë në New York, life is not just – jeta nuk është e drejtë. Prandaj, nuk do të habitesha edhe sikur Ismail Kadare të merrte edhe çmimin Nobel.


*Autori është zëvendës-redaktor i përgjithshëm i të përjavshmes "Forum" dhe bën kritikun e librave për gazetën më të madhe polake Gazeta Wyborzca. Kjo është kritika qe ka dalë pas botimit kete vit ne Poloni të Pallati i Endrrave

Unë, miku dhe von Humbold

Në orën 8.15 të mëngjesit, bari i Piazzës është shumë i qetë. Ulem afër shatërvanit, porosis një kafe, zë vend mirë përballë diellit dhe hap librin aty ku e kam ndërprerë leximin dje. Personazhi i librit, Alexander von Humbold është nisur të hulumtojë botën, ta njohë e masë atë. Tani ai gjendet pikërisht në kanalin që lidh Orikonon me Amazonat, dhe ashtu si unë, është ulur pranë ujit, përballë diellit.
Unë jam duke pritur për mikun tim që është kthyer nga zbulimi i tij i Shqipërisë dje vonë dhe duhet të jetë tani rrugës duke ardhur në takim.
Von Humbolt është duke menduar për qenin e zhdukur papritmas, të cilin nuk do ta takojë më kurrë por veçse në kujtime dhe ëndërra. Nuk e kishte dashur atë qen - bashkëjetesa me të kishte qenë një bela e pashmangshme – por tani që ai ishte zhdukur papritur, ndiente një brejtje ndërgjegje nga e cila shkëputej vetëm kur i duhej të vriste mushkonjat. Ishin me tufa mushkonjat në këtë pjesë të botës. Agresive, shumë agresive. Kur i hidhte një sy fytyrës së masakruar të Lapland, shoqëruesit të tij, i hiqej edhe iluzioni më i vogël se ajo e tija kishte fat më të mirë.
Kur von Humbold fillon të vrasë mushkonja, unë përfitoj nga rasti dhe gjerb pak nga kafeja që po ftohet në tavolinë.

Miku im nuk duket gjëkundi. Kanë kaluar 15 minuta nga orari i takimit.

Je me pushime, ke luajtur mendsh që ikën që pa gdhire?, më pyesin të shtëpise. Ti kujton se ai tjetri do vijë në kohën e caktuar në takim? A e di që edhe mund të mos vijë fare?
I hedh një sy telefonit. Në Shqipëri gjithmonë i ndezur, në Zürich shumicën e kohës i mbyllur. Përse mban telefon kur nuk e përdor? – më pyesin prindërit pas çdo telefonate Tiranë-Zürich pa përgjigje. Unë dyshoj se, më shumë se sa mospërgjigjet e mia, prindërit i shqetëson mospërfillja ime ndaj telefonit, indiferencë që iu kujton se sa të varur janë ata vetë nga ai. Si shumica e fqinjëve dhe miqve të tyre, telefoni, ashtu si edhe televizori, është shndërruar në një varësi.
Asgjë në telefon. Bari ka filluar të mbushet. Shitesi i gazetave sillet rreth tavolinave.
Jo, faleminderit, i them, kthej për disa sekonda fytyrën nga dielli, dhe iu rikthehem halleve të von Humbold. Filloj e mendoj me të.
Ku të ishte zhdukur qeni një natë më parë në mënyrë aq misterioze? Pa zhurmë, sikur ta kishte përpirë dheu? As von Humbold, as unë nuk iu besojmë legjendave që qarkullojnë në këtë anë të botës, dhe duhet thënë se, në këto vise të harruara, irracionaliteti është ulur këmbëkryq. Shoqëruesit vendas përpiqen me këmbë e me duar të na bindin se duhet t’iu besojmë legjendave. Bile edhe Lapland nuk është më i sigurt, ndoshta nuk do ishte keq t’i merrnim seriozisht historitë, thotë ai duke kruajtur fytyrën e përgjakur. Jo. Legjendat nuk mund t’i matësh, as t’i rindërtosh. Thjesht mund të matësh frikën e njerëzve që i krijojnë ato, këtë po."

Një mizë vjen vërdallë kokës time. Është miza e parë që takoj. Është fillim maji, pak nga pak, mizat do fillojnë të shtohen e do bëhen të bezdisura. Por prapë, mizat nuk janë mushkonja.
Ora 9.00. Kafja e mbetur është ftohur. Asnjë gjurmë miku. Pi kafen me fund. Bari është mbushur plot e përplot. E lë von Humbold të bëjë pak pushim dhe filloj të këqyr njerëzit e barit. Janë të gjithë të rinj. Studente dhe studentë. Gjerbin kafe. Flasin, qeshin ose heshtin me njëri-tjetrin. Vajzat të stiluara, me këpucë apo sandale me taka të larta. Çunat me xhinse të lara boje. Vetvetiu i krahasoj me studentët e mi. Në këtë orë janë ose nëpër salla leksionesh dhe praktikash ose duke nxituar për në to; ose të ulur diku, duke studiuar, ose duke nxituar për diku, për t’u ulur dhe për t’ë studiuar. Jo, pa taka. Studentet nuk kanë shumë kohë, nuk e kanë luksin t’i bëjnë gjërat ngadalë, pa stres. Në të vërtetë, jo vetëm studentet, gati askush nuk ka kohë. Ju hedh edhe një vështrim të rinjve. Mendoj, Dolce Vita!
Ku je?, pyes mikun me SMS.
Duke ardhur.
Ndjej irritim tek vë re kohën që kam pritur. Irritohem më shumë kur kujtoj se prindërit kishin të drejtë, edhe këtë herë. Filloj të vras mendjen se ç’pjesë të jetës së miqve dhe familjarëve të mi që vazhdojnë të jetojnë në Shqipëri zë koha e pritjes. Filloj të mendoj se çfarë nevojash mund të plotësoheshin në ate kohë që njeriu ia flijon pritjes së tjetrit. Gjatë kësaj kohe mund të kisha takuar M., dhe kafen do e kisha pirë me të. Mund të kisha kaluar nga agjensia turistike për të prenotuar udhëtimin e ardhshëm. Mund të kisha kaluar nga B. për të marrë porosinë.
Unë jam me pushime dhe kam kohë. Perpiqem të qetësoj veten. Hap librin. Sido që të jetë, ne do ecim më tutje, thotë von Humbold. Mirë, them unë dhe e mbyll librin. Irritimi e ka mbytur kureshtjen.
Një kafe, të lutem, porosis unë. Hedh sytë përreth, asnjë fytyrë e njohur. Edhe sa do më duhet të pres? Irritohem më shumë. Mendoj të iki.
Ku je? ndërpret rrjedhën e irritimit mesazhi i mikut.
Duke pritur.
Kur shoh mikun në rrugicën që të sjell në bar, ora shënon 9.15. Qesh e dorëzuar. I gjej von Humbold një vend në çantë, ia bëj me dorë mikut, rehatohem përballë diellit dhe filloj gjerb kafenë e dytë, të nxehtë.
Sa mirë që nuk ika, mendoj. Nuk do kishim gjetur më vend të lirë në barin e stërmbushur. Sa mirë që erdhi, mendoj. Kushedi kur do ishim takuar herës tjetër, përveçse në kujtime dhe ëndërra.
Nëse do të kishte një herë tjetër.
Man wisse nie, thotë von Humbold.

Çfare deshironi te shihni?

Kur kam marrë në dorë, për herë të parë, përmbledhjen e novelave "Çfarë dëshironi të shihni ?" të Raymond Carver, njërit prej novelistëve më të mëdhenj (ndoshta më i madhi, së bashku me J.D. Salinger) amerikanë të fundshekullit të XX-të, nuk kam mundur të mos lëshohem në një melankoli të thellë, gjendje kjo e përftuar pak nga pak ndërsa faqet kalonin, e ndërsa shihja se jeta, nën penën e Carver, është sa e bukur aq dhe e trishtë. Bëhet fjalë për pesë novelat e fundit të Carver, botuar pas vdekjes nga bashkëshortja e tij, Tess Gallagher, ajo vetë poete dhe njeri i letrave, pesë novela që kanë qenë gjendur rastësisht gjatë hulumtimeve nëpër letrat e tij të shumta, të lëna lart e poshtë.

Raymond Carver, lindur më 1938 në shtetin Oregon të SHBA-ës, ka kaluar një fëmijëri të vështirë mes një babai sharrtar dhe një nëne herë shitëse e herë shërbyese. I martuar tetëmbëdhjetë vjeç me një vajzë të re gjashtëmbëdhjetë vjeçe tashmë shtatzanë, ai bëhet dy herë baba në moshën njëzet vjeç. Në një gjendje të vështirë financiare, ai detyrohet të bëjë gjithfarë punësh si roje, shitës apo punëtor sharre. E shoqja e tij, shërbyese, sekretare dhe më vonë mësuese.
Pas shpërnguljes së tyre në Kaliforni, Carver fillon të interesohet ndaj shkrimit dhe vazhdon studimet në universitetin shtetëror të Chico, pastaj në universitetin Humboldt në Kaliforni dhe së fundi në universitetin e Iowa. Novelat e tij të para fillojnë të botohen në revista të ndryshme. Pas lulëzimit të karrierës së tij si shkrimtar, ai jep mësim në universitete të ndryshme dhe veçanërisht në universitetin e Sirakuzës, si profesor i anglishtes. Kësaj periudhe i përkasin dhe shkrimet e shumta kritike mbi botimet e reja të asaj kohe.
Gjithsesi, gjatë tërë këtyre viteve ku ai përpiqet të punojë majtas-djathtas dhe njëkohësisht të shkruajë, ai fillon të pijë në atë masë sa ai shprehet vetë që alkoli ishte bërë një problem në jetën e tij, ngaqë pjesën më të madhe të kohës e kalon para një gote. Megjithatë, arrin të shkëputet nga kthetrat e alkolit falë Shoqatës së Alkolikëve Anonimë.
Pasi ndahet më 1982 nga bashkëshortja e tij, Maryann, ai vendoset përfundimisht me Tess Gallagher, poete, me të cilën ishte njohur më 1979 në një konferencë shkrimtarësh në Dallas. Martohen më 1988, por vetëm dy muaj më pas, Raymond Carver shuhet nga një kancer mushkërish, në moshën 50 vjeçare. Sapo kishte hyrë në Akademinë Amerikane të Letërsisë dhe Arteve.

Pesë novelat e paraqitura në këtë vëllim janë pesë copëza jete njerëzish të thjeshtë. Braktisja, zhgënjimi, alkoli janë temat e zakonshme të Carver që i gjejmë gjithandej në veprën e tij. Në pothuaj të gjitha tregimet dhe novelat e tij, ne do të gjejmë një personazh me një gotë uiski apo Burbon në dorë. Nëse dikush ju pyet që pse ju pëlqen kaq shumë Carver, ka shumë gjasë që ju nuk do të mund ta shprehni me fjalë : thjesht e doni dhe kaq. E doni sepse shkrimi i tij është ai lloj shkrimi që fryn brenda jush një atmosferë, një gjendje mahnitjeje dhe keqardhjeje. Ndërsa lexojmë rreshtin e fundit të novelës, përshtypja e lënë është ajo e një urie të pangopur, e një pritjeje që nuk do të vijë kurrë. Aq mirë sa mund të kthejmë faqen për të parë nëse nuk vazhdon përsëri. Por jo, novelat e Carver kanë atë magjinë e të thënit shumë gjëra me vetëm fare pak fjalë. Me një shkrim të përkorë, minimalist madje, ai arrin të japë një gjendje shpirtërore që rrallë mund të gjendet tek ndonjë autor tjetër.

Për çfarë flasin historitë e këtij vëllimi ? Po ja, në « Më thirr nëse ke nevojë për mua », kemi një çift, burrë e grua, ku të dy kanë nga një histori mënjanë dhe nuk e fshehin këtë. Aventura e tyre po merr fund. Dhe ata kanë menduar të kalojnë ca ditë diku veçan, para se të ndahen, pasi kanë përcjellë të birin tek gjyshja, të birin që i ka nuhatur të gjitha dhe që shpreson ende mos prindërit e tij do të vihen përsëri bashkë. Por ndërsa malli ka pushtuar mendjet e tyre, malli i ndarjes, ja që gjatë natës ca kuaj të bardhë kanë pushtuar kopshtin e tyre. Një bukuri, një mrekulli, një shenjë ndoshta ?...
Në novelën « Endrra », kemi një familje amerikanësh mesatarë, me përballë tyre një shtëpi të thjeshtë ku jeton një nënë e re me dy fëmijët e saj, braktisur nga i shoqi. E shoqja e çiftit sheh vazhdimisht ëndrra, të çuditshme, aq të çuditshme sa ajo dëshiron t’i mbajë shënim. Gjithçka ecën qetë-qetë deri një natë kur shtëpia e nënës së re përballë…

E kështu, pa dashur të shuaj kureshtjen e lexuesve, pesë novelat e këtij vëllimi shquhen për nga rrezatimi i veçantë dhe nga gjurma që ato lënë në shpirtin tonë. Mbylljet e novelave të Carver nuk kanë asgjë të veçantë, asgjë të fryrë, por ato janë kaq mjeshtërisht të ndërprera sa ne rrimë, për një kohë të gjatë pas leximit, duke shqyrtuar e rishqyrtuar shijen e lënë në gojë : keqardhje, trishtim, dorëheqje, thjeshtësi. Për t’u përmendur, është vetë shkrimtari i madh japonez, Haruki Murakami, ai që siguron përkthimin e novelave të Carver në japonisht. Madje, nëse mund të shtoj këtu, vetë novelat e Murakamit kanë një shije Carver. Kjo është të thuash se bukuria e lë gjurmën e vet në shpirtin tonë, edhe pa e vënë re.
_______________

Raymond Carver, Çfarë dëshironi të shihni ?, Tirana Times, 2009
Vëllimi gjendet në të gjitha libraritë e Tiranës.


Urim Nerguti

Kakofoni Elektorale

Kenga e G99

Rekombinim

Second sentence

" Ridenimi" i Fatos Lubonjes eshte, per mua, nje nga librat me te mire, ne mos me i miri, i shkruar pas viteve '90. Dhe, ndoshta, i vetmi liber qe merret seriozisht me epoken e diktatures. Me duhet te pohoj qe fillimin e pata jo te lehte. Per shkak te menyres se te treguarit paksa jokonvencionale, te rrefyerit dokumentarik. Por, ne fund te librit kete veshtiresi te fillimit e kisha harruar fare. Bile, besoj, qe kjo menyre e te rrefyerit e shpeton librin nga te qenurit pretencioz, fallco. Kjo menyre e te rrefyerit, e thjeshte, pa metafora te komplikuara, te ben te perqendrohesh tek ngjarjet e librit dhe personazhet e tij. Ne qender te romanit eshte vete autori, qe me syte e eksperiences se tij pershkruan kohen e tij ne burg dhe, sic te sygjeron titulli, ridenimin e tij. Por, ajo qe e ben autorin shume te respektueshem eshte fakti qe ai nuk perpiqet t'i ngreje lapidarin vetevetes. Heronjte e librit, papritur, kane emra te tjere nga ai i autorit. Gjithe vemendja e tij perqendrohet tek shpjegimi i nje diktature nepermjet eksperiencave te ndryshme te te burgosurve politike, shkaqeve qe i sollen ata ne burg, jeten e tyre atje, rruget e ndryshme qe marrin jete te ndryshme ne kushtet e burgut. Ironia e realitetit qe sjell libri eshte qe heronjte e tij jane komuniste te bindur. Vdesin ne emer te tij. Nuk dua t'ua shuaj kuriozitetin. Por nuk mund te rri pa thene qe: ky eshte nje nga ata libra qe te bejne te mendosh per integritetin tend moral, per menyren se si e ke ndertuar jeten tende, per menyren se si ke jetuar ne ate epoke. Per dite e dite me radhe. Ky eshte nje liber i madh, qe duhet te futet ne programin e shkolles shqiptare. Nje liber qe nuk duhet te injorohet ashtu sic. Nje liber qe nuk duhet lene ne heshtje ashtu sic. Respekt!

Kete recension te shkurter e kam shkruar ne 7 gusht 2007. Gati dy vjet me pas, mesoj se libri eshte perkthyer ne anglisht. Nuk e di nese libri ka arritur raftet e dyqaneve, por ne amazon.com ai eshte lehtesisht i gjendshem. Me poshte komentet per librin nga botuesi dhe shkrimtare.


Second sentence

Prison camps in Communist Albania were as brutal and claustrophobic as Stalin’s gulags, with the additional and unique horror that Albanian prisoners could be charged and re-sentenced while already in prison. In this raw and moving memoir, the prize-winning writer Fatos Lubonja brilliantly evokes life for prisoners of the state as they struggled to cope with the physical and psychological deprivations of imprisonment. Second Sentence opens in 1978 with a vivid description of the author’s experiences as a forced laborer in a copper mine in Northern Albania. In the tense camp atmosphere, Lubonja discovers that two of his co-prisoners have written a letter to the Party criticizing "the foremost leader," Enver Hoxha. Shortly afterwards they are spirited away under mysterious circumstances. Lubonja does not make the connection until he is himself re-arrested in the camp with seven others and sent to stand trial as part of an alleged counter-revolutionary organization. With heart-breaking honesty, Lubonja describes the long months of interrogation and solitary confinement as he awaits his second sentence. This is an extraordinary portrait of the impenetrable world of Communist Albania and an unforgettable memoir of friendship and betrayal.

''Second Sentence' reports from Albania, from the communist era. As ever the grimness of the tale is made endurable by the courage and wit of the prisoners. What wonderful people the communist regimes everywhere persecuted, or murdered. It is as if what they wanted to extinguish was simply excellence.' --Doris Lessing

'Fatos Lubonja reveals the dark heart of Stalinist Albania in an unparalleled account of prison life and human dignity in a political system that knew no mercy. 'Second Sentence' offers a rare glimpse into the workings of the Enver Hoxha dictatorship. It is a moving story of resistance and survival that only Lubonja could tell.' --Robert Elsie


Fatos Lubonja is an Albanian writer who spent a total of 17 years in prisons and forced labour camps during Enver Hoxha's regime. He is the author of a number of books which have been translated into Italian, German, English and Polish. Among other prizes he received the Alberto Moravia Prize for International Literature in 2002 and the Herder Prize for Literature in 2004.

Zoti Flaubert, Jam une

nga Orhan Pamuk

Përkthyer me shkurtime nga Urim Nerguti

Në pjesën e fundit të udhëtimit të tij në Orient, Flaubert, pasi ka vizituar Egjiptin, Palestinën, Libanin dhe Sirinë, mbërriti në Stamboll në tetor 1850, i shoqëruar nga miku i tij Maxime Du Camp. Dy miqtë kishin udhëtuar tashmë së bashku, duke shkruar përvojat e tyre, dhe e kishin ndjerë veten mjaft mirë. Du Camp ishte një mik i vërtetë, me prejardhje nga një familje e mirë, paksa snob, por i besueshëm dhe i dashuruar pas letërsisë dhe arteve. […] Gjatë udhëtimit të tyre […] Flaubert ishte më i zënë me problemet e veta, me të ardhmen dhe hallet e tij. Si hall, bëhet fjalë sidomos për vuajtjet që ia shkaktonte sifilizi, marrë në Bejrut. […] Përveç sifilizit, vetë udhëtimi, që zgjaste prej më shumë se një viti, e kishte çuar Flaubertin në buzë të rraskapitjes. Flokët i binin, dhëmbët gjithashtu ; ai dëshironte tani të kthehej në shtëpinë e vet, tek nëna e tij, dhe tek jeta e tij në Rouen.

[…] Dhe Flaubert i shkruan nënës së vet këto fjalë që vetë unë ia përsërisja vetes me zë të ulët, duke u përpjekur t’i besoj, ndërsa ende nuk i kisha kapur të tridhjetat : « Aq më bën për botën, për të ardhmen, për thashethemet, për një organizëm çfarëdo, madje dhe për famën letrare, që dikur më ka bërë të kaloj netë të tëra pa gjumë duke e ëndërruar. » […]

Në fund të viteve 1970, ndërsa jetoja vetëm me nënën time në Stamboll dhe mundohesha të botoj romanin tim të parë, të sapo përfunduar, më kujtohet të jem përpjekur të gjej hotel Justiniano, në Galata, ku Flaubert ndenji dhe shkroi këto fjalë më 1850. Përpiqesha ta merrja për model, njëlloj siç ai vetë kishte bërë me « njerëzit e tij të mëdhenj ». Sepse nëse një prej parimeve të etikës letrare moderniste që Flaubert formulon në këtë letër të famshme, me një qetësi pothuaj instinktive, është nevoja për t’u mbajtur mënjanë jetës borgjeze dhe mashtrimeve të saj, tjetri parim është njëjësimi me autorët e mëdhenj, të cilët kanë ditur ta zbatojnë këtë parim pothuaj të shenjtë me sinqeritet.

Shkrimtari duhet të mbahet mënjanë jetës, t’iu ikë të gjitha institucioneve, shtetit, tërë jetës së tij të rëndomtë familjare, ta vështrojë arritjen dhe lavdinë letrare me dyshim. Ja parimet absolute të misionit të këtij kleriku të ri shekullar, dhe të tërë moralit letrar modernist. […] Shkrimtari i ri që përgatitet për një jetë letrare të vështirë dhe kërkuese duhet të ketë një besim të çiltër në këtë parim të shenjtë modernist dhe të dijë, nëse suksesi vonohet (dhe nganjëherë nuk arrin kurrë), të mos dorëzohet dhe të lëshojë krahët, por të ecë përpara, duke u kënaqur me pak, mbi udhën që ka zgjedhur, me besimin tek shkrimi.

Unë ngulmoj në mendimin se ky moral modernist shkrimi është një vlerë në të cilën të gjithë shkrimtarët […] kanë besuar, dhe se ata duhet ta nderojnë nëse duan të mbahen në këmbë përballë kthimit të letërsisë në tregti. Përveç suksesit të vetë veprave të tij, një nga arritjet e mëdha të Flaubertit është se ai ka mundur të jetojë në përputhje me këtë moral që ai e ka zgjedhur për veten e tij që në moshën njëzet e nëntë vjeç.

Kur i lexoja këto letra, në vitet 1970, mendoja edhe unë, njëlloj si Flaubert, që do të ishte e mundur të mbahesha mënjanë jetës, sukseseve të lehta, shoqërisë dhe të fuqishmëve. Nga ky këndvështrim, Flaubert ishte për mua një shenjtor, po aq sa dhe një vetmitar : ç’është e vërteta, i pari ndër të gjithë ata vetmitarë të letërsisë moderne që iu kanë kthyer shpinën jetës dhe sukseseve sipërfaqësore. Joyce, Proust, Kafka, Pessoa, Walter Benjamin dhe Borges bëjnë pjesë në zanafillën time. Lidhja ime pas këtyre autorëve e merr burimin e vet sa në mospranimin nga ata të suksesit të lehtë, aq dhe në krijimet e tyre letrare dhe në horizontet e reja që ata kanë shpallur duke kërkuar ta vënë botën në fjalë. Dhe unë mendoj gjithmonë se, në vendet jo-perëndimore në veçanti, ku kultura moderne e romanit dhe e letërsisë, dhe zakoni i të lexuarit, nuk janë të rrënjosur, shkrimtarët duhet të marrin shembull, për të qëndruar dhe zgjatur në kohë, mbi ekzistenca si ajo e Flaubert dhe të njëjësohen me këto modele të shenjta.

Por këto kërkesa përmbajnë gjithashtu ca rreziqe, mbi të cilat do të doja të flas tani, tridhjetë vjet më pas. Para së gjithash, mënyra me të cilën ne e jetojmë lidhjen që na bashkon me shkrimtarët vetmitarë arrin lehtësisht t’iu bashkohet, në kulturat tradicionale të vendeve jo-perëndimore, formave dhe shprehjeve të admirimit, të nderimit dhe të adhurimit që iu kushtohen shenjtorëve dhe vetmitarëve të mirëfilltë. Kështu ka qenë jetuar dhe sjellë në Turqi modernizmi letrar. Njëlloj siç disa prej këtyre shkrimtarëve lexonin historinë vetjake të Kafkas, unë lexoja jetën e Flaubert, dhjetë vjet më pas, njëlloj sikur të ishte një jetë shenjtori në traditën e madhe sufi.

[…] Një nga pasojat e paparashikuara të kësaj etike moderniste të letërsisë, dhe të këtij tipi përkushtimi, është shtytja për t’i vlerësuar shkrimtarët në varësi të jetës së tyre, dhe jo të librave të tyre. Të gjithë lexuesit kanë një dëshirë të fshehtë dhe të përbashkët : që autori të cilin ata e admirojnë të ketë një jetë pa sukses, fatkeqe, dhe të shqetësuar. […] Në vitet 1960 dhe 1970, në Turqi, sa më shumë që poetët shkruanin poema të kuptueshme dhe të vlerësuara nga të gjithë, aq më pak ishin të respektuar. […]

Rrugët e vendeve të vogla të rangut të dytë, ku letërsia nuk shitet, ku gazetat dhe televizionet nuk iu lënë asnjë vend njerëzve të letrave, janë të mbushura përplot me poetë dhe shkrimtarë të pacënuar në etikën e tyre moderniste të cilët lëvdohen nga fakti që librat e tyre nuk shiten dhe nuk përmenden nëpër gazeta. […] Problemi themelor që unë shoh në përqafimin e kësaj etike letrare, dhe suksesi që ajo takon gjithandej, qysh nga shprehja e saj nga Flaubert, midis njohësve, në Stamboll apo në qendra të tjera letrare jashtë Perëndimit, është që edhe njëqind vjet më pas, letërsia vazhdonte të ishte e shikuar si e destinuar vetëm për ca të zgjedhur.

Mjaft shkrimtarë, në një çast të jetës së tyre, kanë dëshiruar njëlloj si unë, « të jenë Flaubert ». […] Mirëpo, për mendimin tim, midis shkrimtarëve që dëshirojnë « të jenë Flaubert », ekzistojnë dy prirje kryesore, dhe unë do ta përmbledh, duke e thjeshtuar, këtë dallim i cili nxjerr në pah dy veçori themelore të artit të romanit.

Kategoria e parë e flaubertianëve janë admiruesit e zemërimit të veçantë dhe të zërit të nxehur që e veçorizon Flaubertin. Dua të flas për këtë zemërim, herë ironik, herë të tepruar, që zgjuarsia e tij e bënte të gjëmonte kundër banalitetit, rëndomësisë së jetës borgjeze, sipërfaqësisë dhe marrëzisë së saj. […] Kjo ironi, e gjithëpranishme në letërshkëmbimin e tij, merr për shenjë marrëzinë njerëzore dhe sidomos atë borgjeze, dhe e nxjerr forcën e saj nga zgjuarsia e Flaubert, por dhe nga talenti i tij tejet i veçantë prej parodisti. […] Në shekullin e XX-të, admiruesit e Flaubert, sidomos shkrimtarët e rinj, i kanë dhënë një rëndësi të madhe imitimit të kësaj ironie, përvetësimit të këtij toni shpirtëror, shfaqjes së kësaj maske cinike.

Kur lexojmë Lolita të Nabokov, prapa thumbave të drejtuar ndaj ca tipareve të dukshme të American way of life, ndihet një ndjeshmëri flaubertiani. […] Por nëse kjo ironi është e vetmja forcë e këtij romani, përciptësia dhe cinizmi kanë bërë shpejt që të kthehen në përçmim, në përbuzje kundrejt jetës së njerëzve mesatarë, jo fort të kënduar, apo që kultura e të cilëve është e ndryshme, që zakonet e të cilëve shquhen nga të tonat dhe vuajnë nga krahasimi. Është me vend pra që të merren parasysh këto çështje, të cilat futen tek etika, për të kuptuar mënyrën me të cilën modernizmi europian është pritur në vendet jo-perëndimore.

Megjithatë, edhe pse në zemërim dhe tërë ironi, Flaubert nuk ishte një autor përçmues. Ai ka shpikur një gjuhë e cila e lejon atë të vëzhgojë nga më afër, në brendësi të romanit, personazhet e tij, këto qenie aq të ndryshme nga ai. […] Për t’iu qasur nga më pranë mendimeve të personazheve të tij, dhe botës së tyre të brendshme, Flaubert kishte zhvilluar një teknikë dhe një zë rrëfimor të veçantë.

Ky zë, kjo teknikë rrëfimi, që qe imituar më pas, fillimisht në Francë, pastaj në mbarë botën, dhe që specialistët e Flaubert dinë ta vlerësojnë më mirë se lexuesit e tij, është quajtur « stil i tërthortë i lirë ». Kjo mënyrë, që ai nuk e shpiki vetë por e zhvilloi më tej, qëndron në mosndarjen e mendimeve të personazheve nga mjedisi dhe ngjarjet rrethuese që janë familjare për ta. […] Ky « stil i tërthortë i lirë » […] ka pasur një ndikim të madh në mjaft vende jo-perëndimore si Turqia, ku arti i romanit dhe gjuha rrëfimore moderne janë zhvilluar, zbatuar dhe vlerësuar vetëm pas epokës së Flaubert.

[…] Flauberti që unë dua dhe admiroj, ai me të cilin njëjësohem, është ky shkrimtar i dytë, ky autor i madh që ka ditur të shpikë udhë të reja për të mbërritur, në kornizat dhe dekoret e gjera të romanit, por nganjëherë dhe në pak fjalë, deri në zemër të personazheve të tij. Dhe vetëm një shkrimtar i aftë për këtë kuptim, për këtë dashuri të thellë kundrejt personazheve të cilën e kërkon arti i romanit, mund të shpallte : « Zonja Bovary, jam unë ! »

Por Flauberti ironik dhe cingërritës për të cilin fola pak më lart nuk është kurrë aq larg Flaubertit sentimental. Dhe për një lexues që e do Flaubertin, nuk është aspak e vështirë për ta përfytyruar atë si dy gjysma të së njëjtës zemër. Dhe sa për mua, unë kam dashur gjithmonë, njëlloj si dhe mjaft shkrimtarë të tjerë, të njëjësohem njëkohësisht me shkrimtarin në zemërim, tejet të nxehur kundër njerëzimit, dhe me atë që, duke ushqyer një dashuri të tillë për të ngjashmit e tij, i kupton më mirë se kushdo. Në atë pikë që sa herë e rilexoj, e dëgjoj veten duke thënë : « Zoti Flaubert, jam unë ! »


Fjala e mbajtur nga Orhan Pamuk, me 17 mars 2009, ne Konferencen organizuar me rastin e dhenies se titullit "Doctorat Honoris Causa" ne Universitetin e Rouen, ne France.

Në emër të popullit

1. Gazeta Le Monde, 26 Prill 1985

Zoti Drejtor,

Nuk mund të mos jua shkruaj këtë letër pasi lexova në gazetën “Le Monde” artikujt e botuar ditët e fundit me rastin e vdekjes së udhëheqësit të popullit shqiptar, Enver Hoxhës.
Është pa dyshim e drejta e gazetarëve tuaj të kenë mendimin e tyre mbi rendin shoqëror të një vendi, për idetë që ai mbron dhe për politikën e tij. Por është krejtësisht e padenjë që të fyhet një popull në çastet e zisë e të dhimbjes së tij, siç ndodh në artikujt e gazetës suaj. Populli shqiptar është një popull me histori të gjatë e të vështirë, prandaj ai e di më mirë përse hidhërohet, si ta shprehë hidhërimin dhe për kë duhet të mbajë zi.
Emri i Enver Hxhës është i lidhur pazgjidhshmërisht me themelet, me historinë dhe me ndërtimin e Shqipërisë së re. Ja çfarë e përcakton madhështinë e figurës së tij, dhe, për pasojë, se sa i madh është hidhërimi.
Për mua si dhe për kolegët e mi, ishte me të vërtetë e habitshme që gazeta “Le Mond”, duke mos u mjaftuar me disinformimet e këtyre shkrimeve abuzive, nuk mungoi t’i japë vend në këtë rast deklaratës së një krimineli të tillë, si birit të ish – mbretit Zog, të kësaj fantazme qesharake që kërkon të rikthejë në Shqipëri fronin monarkik, atë fron që Franca juaj e rrëzoi dy shekuj më parë, gjë për të cilën është me të vërtetë krenare. Vetëm keqdashësit mund t’i dëshirojnë Shqipërisë kthim mbrapsht të historisë së saj.
Do t’ju isha mirënjohës po ta botonit këtë letër, në qoftë se kini mundësi. Ju lutem, zoti drejtor, sigurinë e konsideratës sime më të lartë.

Ismail Kadare

2. Një pasdite me shokun Enver Hoxha, 1988

Tani që udhëheqësi ynë nuk është midis nesh, kujtimet për të marrin një përmasë e vlerë të veçantë. Ato janë pjesë e veprës së tij monumentale, por një pjesë sui generis, që nuk përfshihet në librat, fjalimet, ditaret, porositë e letrat e tij, por është e shpërndarë në qindra, në mijëra nje¬rëz. E megjithëse e tillë, kjo pjesë e veprës, këto kujtime që ai ka lënë, biseda, fjalë, gjeste, pamje, gjendje shpirtërore, janë një pasuri e tërë që ndihmojnë për të plotësuar e ndriçuar anë të tëra të personalitetit të tij si udhëheqës, burrë shteti, mendimtar marksist, filozof, shkrimtar dhe njeri.
Kujtimet për të nuk kanë nevojë për zbukurime, ato kanë nevojë vetëm për saktësi, sepse duke qenë të sakta ato e kanë vetvetiu brenda edhe bukurinë dhe thellësinë dhe pe¬shën e vërtetë. Prandaj ata që kanë pasur fatin të kenë kuj¬time me të, janë të ndërgjegjshëm se ç'thesare të çmuara mbajnë në duar, thesare, pasurinë e të cilave duhet t'ua zbu¬lojnë të gjithëve.


Në verë të vitit 1961 klima letrare në vendin tonë ishte sa e gjallë edhe e komplikuar. Të angazhuar në luftën e madhe që bënte populli e Partia për përballimin e bllokadës së re revizioniste, që porsa kishte filluar, forcat krijuese ishin. në një aktivitet të plotë. Ishte e natyrshme që në këto kushte, kur kërkoheshin rrugë të reja zhvillimi për ta bërë letërsinë tonë edhe më shumë të lidhur me problemet e kohës, të ki¬shte mjaft debate e polemika, disa herë të mprehta.
Klima letrare u komplikua nga disa keqkuptime që lin¬dën gjatë debateve lidhur me traditën dhe novatorizmin në letërsinë shqipe të realizmit socialist. Polemika, e cila shpërtheu edhe në shtypin letrar, kishte rrezik të çonte drejt ndar¬jes artificiale të shkrimtarëve në të rinj e në të vjetër, gjë tepër e dëmshme, sidomos në kushtet ku po ndodhej vendi ynë, kur më tepër se kurrë kërkohej forcimi i unitetit.
Në një atmosferë të tillë, në korrik të vitit 1961 në Tiranë u organizua një mbledhje e madhe e gjithë forcave krijuese. Mbledhja do të ishte vendimtare për t'i dhënë zgjidhje apo një zhvillim të mbarë debatit që po vlonte prej kohësh. Por mbledhja merrte një rëndësi edhe më të madhe, sepse në të asistonte shoku Enver Hoxha.
Mbledhja u bë në një nga sallat e Universitetit të Tiranës. Në një pjesë të materialeve të saj u pasqyruan ato keqkup¬time e teprime që ishin shfaqur gjatë polemikës së deri atëhershme. Duhet thënë se për ne, shkrimtarët e rinj, gjendja ishte jo pak e vështirë. Nga disa autoritete të kritikës e të le¬tërsisë u bënë shkrime disa herë të pamerituara ndaj nesh. Kishte rrezik të thellohej ndarja artificiale në “të rinj” e “të vjetër” dhe zhvillimi i letërsisë sonë të ngadalësohej prej koncepteve konservatore.
Shoku Enver, i cili asistoi në të gjitha seancat, dëgjonte me vëmendje diskutimin e secilit.
Në një nga pushimet, një shok, që ishte në presidium më tha:
- Përse nuk flet askush prej jush? Me sa kuptova unë nga biseda e tij në pushim, shoku Enver dëshiron t'ju dëgjojë edhe ju të rinjve.
Këto fjalë sikur më hoqën në çast një farë mpirje që më kishte zënë gjatë kësaj mbledhjeje. Nxora një letër dhe fi¬llova të përgatitem me shpejtësi.
Në seancën e pasdites kërkova fjalën. Isha i pari që po flisja nga “të rinjtë” dhe merret me mend që auditori priste me interes se si do t'u përgjigjeshim ne shumë kritikave që u , bënë.
Në kohën që zura vend për të folur përpara mikrofonit, shoku Enver, i cili me siguri e kishte kuptuar tronditjen shpir¬tërore të shkrimtarëve të rinj në këtë mbledhje, tha:
- Ja, tani t'ju dëgjojmë edhe juve. Jeni të rinj, por jeni të pjekur.
Fjalët e tij ma dhjetëfishuan guximin dhe unë jo vetëm e lexova diskutimin me zë të vendosur, por aty për aty, i nxitur nga inkurajimi i tij, shtova mjaft fraza që nuk i kisha, të shkruara.
Pas meje folën edhe të tjerë. Shoku Enver vazhdonte të dëgjonte me vëmendje çdo diskutim. Tani ai dhe gjithë mble¬dhja kishin dëgjuar të dy palët polemizuese. Duhet thënë se teprime e keqkuptime kishte nga të dy anët, edhe nga ne “ të rinjtë ”, por, megjithatë, nuk mund të thuhej se të dy palët kishin të drejtë ose të dy palët kishin gabim. Dikush kishte në thelb të drejtë e dikush jo.
Ishte pikërisht ky thelb që kapi në mënyrë të shkëlqyer shoku Enver në fjalimin e tij që pritej me padurim. Ai i bëri një zbërthim të thellë marksist-leninist problemit, foli për raportin dialektik midis traditës dhe novatorizmit, shpjegoi se shkrimtarët e rinj s'ka si të kenë interesa të tjera nga ato të popullit e të Partisë, se ata janë të lidhur me vendin e me kohën, dhe se ndarja në “ të rinj ” e “ të vjetër ” nuk i shërben askujt.
Fjala e shokut Enver pati një efekt të jashtëzakonshëm në gjithë jetën letraro-artistike. U shpërndanë menjëherë keqkup¬timet që kishin lindur gjatë debatit, u lanë mënjanë etiketat e kota që i kishin vënë njëri-tjetrit, u kuptuan se shumë probleme të ngritura në valën e polemikës ishin fiktive dhe se gjithë shkrimtarët, të rinj e të vjetër në moshë, punonin për një qëllim.
E çliruar kështu, në sajë të ndërhyrjes së Udhëheqësit prej një tensioni të kotë e të dëmshëm, letërsia jonë njohu menjëherë një zhvillim të ri e të vrullshëm, në kundërshtim me profecitë e zymta të hrushovianëve që prisnin shkatërrimin e saj. Takimi dhe fjalimi i shokut Enver me shkrimtarët e artistët në korrik të vitit 1961, hyri kështu në historinë e letërsisë shqipe. Mund të thuhet me bindje se gjithë brezi i shkrimtarëve të viteve ‘60 ia detyron lancimin e tij këtij fjalimi.



Kam pasur fatin ta takoj disa herë shokun Enver, në raste të ndryshme, në ditëlindje, në pushime mbledhjesh solemne apo midis dy seancash të Kuvendit Popullor. Megjithëse të shkurtra, ato më kanë mbetur të pashlyera në kujtesë, por veçanërisht i tillë më ka mbetur takimi i gjatë me të në vitin, 1971, në shtëpinë e tij.
Në një ditë marsi, bashkë me time shoqe dhe vajzën e vogël, u ndodhëm atje për vizitë. Na priti shoqja Nexhmije, me vajzën. Shoku Enver nuk ndodhej në shtëpi dhe ne nuk e dinim në do të kishim fat ta takonim apo jo.
Ishim duke biseduar gjallërisht, kur u hap një nga dyert e sallonit dhe në të, i gjatë dhe i qeshur, u duk shoku Enver. Meqenëse unë isha përballë derës, e pashë i pari kur hyri dhe, u ngrita menjëherë në këmbë, duke i habitur për një grimë bashkëbiseduesit, të cilët me siguri kanë thënë me vete: “ç'pati ky”? .
Pastaj të gjithë kthyen kokat andej nga kishte hyrë shoku Enver.
- Të vij dhe unë? - tha ai duke qeshur. - S'besoj se ju prish muhabetin.
Megjithëse disa herë gjatë kohës që po bisedonim dhe sa herë që më dukej se dëgjoja zhurmën e ndonjë makine, për¬fytyroja se si mund të vinte, asnjëherë nuk mund të përfytyroja një ardhje më të natyrshme, të gëzueshme e njerëzore.
Ai u ul midis nesh, duke krijuar aty për aty një atmosferë jashtëzakonisht të përzemërt. Na pyeti me radhë për shënde¬tin, e mori në prehër vajzën tonë 6 vjeçe dhe i tha, duke përdorur një fjalë të vjetër gjirokastrite:
- Ngalasëm ti, të të ngalas edhe unë (përqafomë ti, të të përqafoj edhe unë).
Shoku Enver më pyeti se ç'kisha në dorë kohët e fundit dhe unë i thashë se kisha në shtyp një roman për Gjirokastrën me titull “Kronikë në gur”.
- Do ta lexoj me kënaqësi, - tha ai. - Gjirokastra është pasionante dhe këtë e themi jo se jemi andej, - shtoi, duke vështruar me një buzëqeshje, ngacmuese të tjerët, - por se kështu është vërtet. Apo jo? Por në mos gaboj, ti ke botuar një tregim me këtë subjekt.
-Po - iu përgjigja. – “Qyteti i Jugut”, por mendova ta zgjeroj e ta shndërroj në një roman.
-Mirë ke bërë. - Ai heshti një grimë, pastaj vazhdoi: ¬-Kam edhe unë nja njëqind e ca faqe shënime për Gjirokastrën.-Ta dija që po bëje një roman, mund të t'i jepja t'i shfrytëzoje, se unë s'besoj se do të kem kohë ta shkruaj atë libër (Ishte fjala me sa duket për librin “Vitet e vegjëlisë”, që e mbaroi dhe e botoi disa vite më vonë).
S'dija me ç'fjalë ta falenderoja për besimin si dhe për fisnikërinë e këtyre fjalëve, sepse duhej të ishin tepër të rralla rastet në botë kur një autor të dhuronte aq bujarisht librin e tij të pabotuar për ta shfrytëzuar dikush tjetër.
Kur shoku Enver më pyeti me se po merresha aktualisht iu përgjigja se po shkruaja diçka për prishjen me sovjetikët.,
Në të vërtetë kisha filluar punën për romanin “Dimri i madh”, por në përgjigjen time, në vend të fjalës “roman” thashë “diçka” dhe këtë e bëra pa menduar, si një mbrojtje instiktive nga që ende s'isha i sigurt se do ta përballoja temën e madhe së cilës i kisha hyrë.
Për fat, apo ndoshta nga që unë i thashë fjalët nëpër dhëmbë, shokut Enver nuk i tërhoqi vemendjen ky detaj.
- Hm, sovjetikët, - tha ai. E ke lexuar në azhanse ç'ka thënë ditët e fundit Radio-Moska për ty? - dhe qeshi me të madhe.
Unë e kisha lexuar dhe ishte vërtet për të qeshur. Midis marrëzive të tjera, Radio-Moska në një nga emisionet e saj kishte thënë se gjithë shkrimtarët seriozë shqiptarë e kishin bojkotuar letërsinë dhe nuk shkruanin më në shenjë mallëngjimi dhe proteste për prishjen me sovjetikët. Për të mbush boshllëkun e krijuar, vazhdonte Radio-Moska shteti shqiptar kishte nxitur ca pseudoshkrimtarë të rinj si një farë I. Kadare me shokë, që të shkruanin e të botonin veprat e tyre që ishin aq skematike e pa kurrfarë vlere artistike, sa që u ngjanin kryeartikujve të gazetave.
Nuk më kishte shkuar mendja se kjo mendjelehtësi e Radio-Moskës do të më bënte një shërbim të madh e të pa pritur: hapjen prej shokut Enver të bisedës se çfarë kish ndodhur në Moskë dhjetë vjet më parë.
Pas të qeshurës, ai u mvrenjt dhe tundi kokën ngadalë, si të thërriste një kujtim jo të këndshëm.
Pastaj ndërsa pinte kafenë, filloi të fliste me një ton ndryshëm nga ai që kishte folur gjer atëherë, të rëndë e menduar. Ai foli për udhëtimin e tij në Moskë atë dimër pa harruar dhe për disa nga takimet e tij me “hrushovianët” duke bërë krahasimin e tyre me takimin e parë me Stalinin. Pastaj tregoi një episod me Kosiginin në darkën e Kremlinit në prag të mbledhjes dhe kalimthi diçka për vilën ku ish rezidenca e delegacionit tonë, për “vizitat” e mysafirëve të natës, Mikojanit, Torezit e të tjerë.
Do të dëshiroja që ai të fliste me orë të tëra për këtë, po për fat të keq ëndrra ime për të dëgjuar sa më tepër hollësi nga ngjarja monumentale, personazh qendror i së cilës ishte ai vetë, qe e shkurtër. Shoku Enver hapi një bisedë tjetër, dhe unë s'pata guxim ta pyesja për Moskën.
Më vonë, gjatë procesit të punës për romanin unë shfrytëzova gjallërisht arkivat, u njoha me dokumentet e Partisë, me procesverbalet e Mbledhjes së Moskës, si dhe me dëshmitë e ndryshme të personelit, sidomos të fjalimit të shokut Enver, të porosive, shënimeve të tij në marxhinalet e faqeve, të kurbua¬ra lart ose poshtë për arsye të ngushticës së vendit, të cilat u ngjanin degëve të lisave që i lëkund stuhia. Dhe vërtet në të gjitha ato fjalë, replika, rreshta e shënime ndihej fuqishëm stuhia e kohës.
E megjithatë duhet ta them se biseda e rastësishme e sho¬kut Enver më dha mua si shkrimtar diçka të pazëvendësueshme ¬nga asgjë tjetër për romanin që po shkruaja. Krejt atmo¬sfera e pjesës së dytë të veprës me nëntitullin “Mysafirë në kështjellë”, vizioni i përgjithshëm i saj, ngjyrat, simfonizmi, tragjizmi dhe pesha e saj, e kanë zanafillën e tyre te ajo bisedë e udhëheqësit. Në bisedën e tij kishte një kolorit të jashtëzakonshëm: me një frazë apo një nënvizim ai jepte rrë¬zëllimin e llampadarëve të festës mbi darkën e Kremlinit, apo detajet tinzare mbi fytyrën e Mikojanit, qetësinë monumentale darkës me Stalinin apo komicitetin e figurës së Hrushovit. Dhe mbi të gjitha biseda e tij, sado e rastit të ishte, ngër¬thente fuqishëm gjithë dimensionet e dramës.
Më vonë, kur puna për romanin po avanconte, disa shokë të mi shkrimtarë më sugjeruan të kërkoja mundësinë për një takim me shokun Enver, por unë nuk guxova ta bëj këtë; kisha gjithmonë druajtjen se mos nuk e mbaja dot premtimin për të realizuar një vepër që të ishte e denjë për ngjarjen e madhe, kisha dhe një arsye tjetër, edhe më të rëndësishme. Unë kisha punuar në shtypin letrar dhe e dija se shoku Enver e kishte ndaluar në mënyrë të prerë të shkruhej për figurën e tij. Në qoftë se unë do të arrija të realizoja një takim me të për veprën që po shkruaja, ç'do të ndodhte sikur ai, gjatë bisedës, të merrte vesh se unë e kisha atë personazh qendror historik në romanin tim? Ai do ta ndalonte një gjë të tillë dhe kjo do të ishte një katastrofë për romanin tim.
Po le të kthehem te takimi me shokun Enver.
Pas bisedës për Moskën, ra fjala për fuqinë shpirtërore të popullit tonë dhe për lashtësinë e tij. Më pyeti nëse e kisha lexuar një libër të francezit Zaharia Majani për etruskët dhe gjuhën shqipe, dhe kur unë i thashë se e kisha dëgjuar, por nuk e kisha lexuar më tha se do të ma jepte. Dërgoi dikë ta merrte, duke i thënë:
- E kam lënë sipër oxhakut.
Biseda u bë prapë e lirë dhe e gëzueshme dhe në një çast u kthye përsëri te Gjirokastra, te Sokaku i të marrëve, qe ishte ndoshta rruga e vetme në botë me këtë emër dhe që ne e njihnim aq mirë, si edhe te plakat e mençura, në kundërshtim me emrin e sokakut, të shtëpive gjirokastrite.
- Vetëm nga tregimet e tyre për mënyrën e ndriçimit të shtëpive, për futjen e vajgurit apo evoluimin e llampave mund të nxjerrësh përfundime interesante të karakterit social- ekonomik, - tha shoku Enver.
I habitur dëgjova të fliste për to, në një mënyrë që nuk e kisha lexuar asgjëkundi.
(Pasi u ktheva në shtëpi dhe shënova në një fletore gjithçka që dëgjova prej tij për ngjarjen e Moskës, në një flete të veçantë shënova “Projekt për një novelë. Në formë kronike. Vajguri, kripa, jetët, vdekjet, gjyqet, ekonomia, breznitë”. Ishte bërthama e novelës që shkrova më vonë “Breznia e Han¬konatëve”, e cila ishte veçanërisht e dashur për mua, veç të tjerash, edhe për historinë e gjenezës së saj).
Kishim ardhur për një vizitë të shkurtër pasdite dhe ora po shkonte 8.30. Megjithëse kishim dëshirë të madhe të rrinim ende, ne morëm leje të largoheshim. Para se të iknim shoku Enver na dhuroi gjithashtu librin e Zaharia Majanit “La fin du mistère etrusque”.
Ishim në këmbë në çastin që do të ndaheshim kur ai i tha shoqes Nexhmije:
- Shko në bibliotekë dhe zgjidh diçka tjetër.
Shoqja Nexhmije u kthye pas pak me veprat komplete të Balzakut në frëngjisht.
- O, e mbushe me Balzak! - bëri shaka shoku Enver.
Ishte shakaja e hollë e njeriut të informuar në mënyrën më të plotë për diskutimet që bëheshin kudo në botë lidhur me ra¬portin midis letërsisë realiste të shekullit XIX dhe asaj ba¬shkëkohore, diskutime në të cilat Balzaku ishte në qendër të kundërvënieve dhe që nuk kishin kaluar pa një farë jehone edhe te ne.
Duke e falënderuar për librat e dhuruar, unë i thashë shokut Enver se pavarësisht se isha shkrimtar bashkëkohor, e pëlqeja shumë Balzakun.
- Po si do t'i ngrini gjithë këto libra? - tha shoku Enver kur po ndaheshim. Ai iu drejtua shoqes Nexhmije: -¬Shiko për një makinë për t'i çuar mysafirët gjer në shtëpi.
Këto ishin çastet e fundit nga ky kujtim i paharruar.

Ismail Kadare

(Nxjerrë nga libri “Kujtime për Enverin” 1988)

3. Reflektim

Sot eshte 11 prill. 24 vjet me pare vdiq Enver Hoxha. Eshte nje dite pervjetori, per ca ashtu, dhe per ca keshtu. 24 vjet pas vdekjes se Enver Hoxhes, dhe 19 vjet pas renies se Diktatures, ne, pjellat e atij sistemi, e gjejme veten duke celebruar "The survival of the fittest". Dikur, the survival of the fittest, Kadareja shembulli par excellence, beri te mundur qe duke u lene te perdorej, te perdorte vete sistemin per te rritur "fittnesin" e tij. Ne te vertete, nuk ishte vetem Kadareja por e gjithe elita shqiptare - elita qe vete sistemi e seleksionoi per te tille, i dha forme, e perdori dhe e la ta perdorte.

E vertete, Kadare, nuk ishte disident. "Une nuk jam disident. Une nuk isha idiot te vija jeten time dhe ate te familjes sime ne rrezik" – tha Kadare, në 24 shkurt, në Kaufleute Zürich. Ishte ftuar per promovimin e librit të tij të fundit, per të cilin nuk tha asnje fjale. Pas leximit rutine të një pjese të zgjedhur, vijoi një monolog 1 oresh ku Kadare denoncoi diktaturen, ku u irritua perseri qe Enver Hoxha, të cilit i kushtoi jo pak rreshta, të cilin ua shiti publikut per heroin e radhes (takimi me komandantin, sa mbreselenes), e mbante veten per intelektual. E tmerrshme. Sigurisht, Kadareja nuk ishte idiot, në fakt, asnjeri nga ne: si pjese e biologjise, homo sapiens sapiensi, u pershtatet, adoptohet kushteve rrethanore dhe perpiqet te beje me te miren per te mbijetuar vete, per te riprodhuar, per te siguruar mbijetesen e pasardhesve. Kjo eshte me se e kuptueshme. Pikerisht, se mungonin idiotet, se idiotet u kastruan, se idiotet nuk ishin model, se homoja ishte me e fuqishme se sapiensi, ne perjetuam, ndertuam ate sistem qe pastaj polli keta bij; edhe mua, edhe ty.

Ne ishim te gjithe bashkefajtore dhe bashkevuajtes. Por, te gjithe jemi vene ne gare per te qene bashkevuajtes: te gjithe! Krimineli i djeshem, spiuni, elita qe u perdor dhe perdori - qe heshti, te rinjte e enverit. Te gjithe sot tregojme dhe denoncojme diktaturen, jemi ne kerkim te metafores me te forte, te ekzotikes me terheqese. Pak a shume si ne garen e xhungles nga ku therrasim: I am a superstar, get me out. The survival of the fittest. Askush nuk do te kete te beje me "bashkefajtorin" - kjo eshte thjesht alibia per te folur ne publik, per t'u rreshtuar prane bashkevuajtesit tjeter.

Si bij te ketij sistemi ne nuk bejme asgje me shume se celebrojme modelet qe na formuan: the survival of the fittest. Eshte ky model qe mbizoteron sot ne shqiperi akoma, eshte akoma modeli qe ju mesohet te rinjve. Ashtu si dikur, i riu i sotem eshte pa zgjedhje, ashtu si dikur i riu i sotem preferon homon sesa sapiensin, ashtu si dikur, per te qene survival of the fittest, i riu behet pjese e pushtetit, perdoret dhe e perdor.

Kemi nevoje per idiotet, per ata qe e bejne homon sapiens, per ata qe cojne mendimin perpara, per ata qe nuk duan të jene thjesht „The survival of the fittest“, per ata qe avantazhin e homos sapiens sapiensit per të menduar, nuk e abuzojne duke e vene në funskion të fittesit të tij personal. Kemi nevoje per idealiste, per njerez të principeve, per njerez qe udhehiqen nga morali: per njerez me shtylle vertebrore. Kur ky model të ravijozohet si alternative në Shqiperi, ndoshta mund t’ja lejojme vetes vanitetin per t’u perhumbur mbas estetikes se fjales dhe per t’u harruar.

Per sa kohe qe në nuk jemi aty, le të vazhdojme të bejme ate qe jemi duke bere – le te flasim per historite me zhurmues. Kjo leter, reale apo jo, eshte një episod (nga ata qe nuk e kerkon kush), thjesht një episod i trashegimise qe mbartim mbi vete- Le të qeshim, ashtu sic qeshim e argetohemi me episodet e deritanishme. Kjo eshte anektoda e radhes. Une jam bashkevuajtesi i radhes, rrefuesi i radhes i historive me zhurmues.

Duke pritur per idiotet.

Selfmade Radio