Nga Aleksander Kaczorowski
Gazeta Wyborcza
Karriera ndërkombëtare e Ismail Kadaresë është një ilustrim i shkëlqyer i vërejtjeve të Milan Kunderës mbi letërsinë e të ashtuquajturve „kombe të vegjël”.
Pikësëpari, përdor kundrejt tyre një trajtim preferencial, që me kalimin e kohës, kthehet kundër vetë të interesuarve. „Një shkrimtar jo i keq, si shqiptar që është”, - dëgjojmë, dhe me këtë kuptojmë se një shkrimtar shqiptar nuk mund të jetë interesant, përveçse, për shkak të vendit të lindjes, koniukturës politike aktuale, apo biografisë dramatike.
Së dyti, botuesit parapëlqejnë librat, me stil të thjeshtë, (sepse është e vështirë të gjenden përkthyes të mirë, të gjuhëve të rralla), dhe me formë jo origjinale, që të jetë më e lehtë skalitja e slloganit „Kafka shqiptar”, ose „Becket-i kroat”. Është e qartë, që askush nuk i trajton këto sllogane seriozisht; në fund të fundit, nga shkrimtarët e vendeve të vogla, kërkohet vetëm që të jenë zanatcinj të mirë dhe të flasin rrjedhshëm anglisht, gjermanisht, apo frengjisht.
Për arsye se – dhe kjo është arsyeja e tretë – origjinaliteti në rastin e shkrimtarit nga një vend i vogël është mëkat. Një shkrimtar mesatar, (mediokër) që krijon në gjuhën e vet ekzotike, ka shanse më të mëdha që të depërtojë (të ndihet) në Perëndim, se sa një kolegu i tij me më shumë talent. Mjafton që të përfitojë nga konvencionet dhe modelet e provuara, ashtu sikurse vepron edhe Kadare.
Kur mendoj për këtë shkrimtar, më vijnë ndër mend, autorë të tillë – sot komplet të harruar, - si Tadeush Breza (1905-1970) apo Jan Dobracinski (1910-1944). Megjithëse veprat e tyre u botuan dhe iu dhanë çmime në vitet më të këqija të PRL (Repulika Popullore e Polonisë), ata perceptoheshin në popull, sikur ishin kundër regjimit; dhe në sfondin e dhjetra „grafomanëve” të tjerë, linin përshtypjen e autorëve të shkëlqyer. Në brezin tim „Zyra” (1960) e Brezas – një novelë demaskuese e tipit „kafkian” kundër Vatikanit – bënte pjesë në repertorin e leximeve të detyrueshme shkollore; disa romane të Dobracinskit, me „gjermanët” në krye i kam lexuar me vullnet të plotë. Këta nuk ishin aspak libra të këqinj, sidomos nëse i lexoje në moshën 15 vjec, por nëse sot, dikujt do t’i shkrepej t’i prezantonte si autorë të përndjekur prej regjimit komunist, opozitarë dhe t’i propozonte për kandidatë të çmimeve letrare ndërkombëtare, do të ndjehesha, ndoshta njësoj siç ndjehm tani që kam përpara „Pallatin e ëndrrave” të Ismail Kadaresë.
Autori, i lindur në vitin 1936, ka studiuar në Universitetin e Tiranës, dhe më pas në Institutin Gorki në Moskë. Pas prishjes së marrëdhënieve të Shqipërisë me BRSS, ai u khye në vend, ku ka punuar si gazetar dhe ka shkruar romanin debutues „Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” (në vitin 1963, botimi në gjuhën polake i vitit 1984). Heroi i saj është një oficer italian, i cili kthehet pas shumë vitesh në Shqipëri, për të zhvarrosur eshtrat e ushtarëve të vet, të rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ky është romani më i njohur dhe ndoshta më i arrirë i Ismail Kadaresë. Shumë prej krijimeve të autorit është frymëzuar nga mitologjia greke (në të cilën autori madje gjen gjurmë shqiptare), si p.sh. në romanin „Përbindëshi”, (botimi polak i vitit 2000). Romane të tjerë, e gjejnë frymëzimin tek historia shqiptare, („Dosja H”, botimi polak i vitit 1994). Në gjuhën polake është përkthyer gjithashtu (nga përkthimi francez) romanin „Prilli i thyer” (botimi polak i vitit 1988) dhe „Kush e solli Doruntinën” (botimi polak i vitit 1991). Të gjithë këta romane kanë një tipar të përbashkët: mbështeten në ide të shkelqyera, por të parealizuara.
„Pallati i ëndrrave” nuk përbën përjashtim. Aksioni i librit luhet në perandorinë osmane, në një kohë të papërcaktuar; gjithsesi koha ishte e tillë, kur ende përdoreshin karrocat. Heroi nis një punë në institucionin me emrin „pallati i ëndrrave” i cili merret me mbledhjen dhe interpretimin e ëndrrave të pjestarëve të perandorisë. Ky personazh bën një karrierë të menjëhershme, por autori nuk shqetësohet edhe aq shumë, të na tregojë se përse ndodh një gjë e tillë. Nuk është e vështirë, që një gjë të tillë ta kuptojmë vetë, - ky është thjesht preteksti (në mungesë të një tjetri më të mirë) që shkrimtari të ketë mundësi ta udhëheqë lexuesin në departamentet e radhës të këtij institucioni.
Nëse dicka mund të rezultojë nga leximi i këtij libri, është ndoshta fakti se Kadare ka lexuar „Procesin” e Franc Kafkës, dhe ndoshta edhe „1984” të Xhorxh Oruellit; ajo që në fakt të habit me të vërtetë, është informacioni i dhënë në fund të librit, se autori e ka shkruar këtë libër për rreth pesë vjet të mira (1976-1981).
Ky libër nuk është as i mirë, dhe as tepër tepër i keq. Është thjesht mesatar - ashtu sikurse është e gjithë krijimtaria e ketij aturori shqiptar. Nuk do të isha munduar shumë me të, nëse shtëpia botuese nuk do ta kishte rekomanduar me fjalët : „shkrimtari shqiptar Ismail Kadare, rrëfen një botë, të cilën nuk e kishte ëndërruar as Oruelli”. E ekzagjeruar. Përveç kësaj në shtypin anglosakson mund të lexosh se romani përbën një përshkrim metaforik të regjimit totalitar të Enver Hoxhës.
Vetëm se në këtë rast duhet pyetur se çfarë mendojnë për këtë njerëzit që vërtet janë degdisur burgjeve shqiptare. Kadare ka thurrur asokohe krijime që e lëvdonin diktatorin. Sikur vetëm të përmendet poema „Pashallarët e kuq” të cilën vetë Hoxha e quajti si tepër servile dhe e ndaloi publikimin e saj. Gjë që Kadare e ka përdorur pas shumë vitesh, duke u hequr në Perëndim si një prej viktimave të regjimit, dhe duke fituar në vitin 90, azil politik në Francë.
Disa vjet më parë, e përshkroi këtë histori, eseisti shqiptar Fatos Lubonja, por ama askujt në Paris nuk i shkoi ndërmend, që për këtë arsye ta dërgonte Kadarenë mbrapsh në atdhe (sic kanë patur ndërmend të bëjnë autoritetet hollandeze me deputeten, Ayaan Hirsi Ali, së cilës i hoqën nënshtetësinë, kur vite më parë kishte gënjyer zyrtarët e imigracionit; përfundimisht somalezja, bashkëpunëtorja e regjisorit Theo Van Gogh, u largua për në Amerikë, në vitin 1994).
Jo vetëm kaq, por vitin e shkuar, Ismail Kadare, mori çmimin e dhënë për herë të parë Man Booker International. Një juri prej tre anëtarësh, vendosi se Kadare e meriton më shumë këtë çmim se Gabriel Garcia Marquez, Philip Roth, Milan Kundera, Gunter Grass, apo Stanislav Lem. Epo, ashtu siç thonë në New York, life is not just – jeta nuk është e drejtë. Prandaj, nuk do të habitesha edhe sikur Ismail Kadare të merrte edhe çmimin Nobel.
*Autori është zëvendës-redaktor i përgjithshëm i të përjavshmes "Forum" dhe bën kritikun e librave për gazetën më të madhe polake Gazeta Wyborzca. Kjo është kritika qe ka dalë pas botimit kete vit ne Poloni të Pallati i Endrrave
