Librin e Ornela Vorpsit, "Vendi ku nuk vdes kurre", e hapa me një kureshtje të madhe, kureshtje e krijuar nga diskutimet e shumta, teper të polarizuara, qe kam lexuar kryesisht në internet. Per kritiken, kryesisht ate italiane, Ornela Vorpsi perfaqeson një brez të rinj shkrimtaresh shqipare qe shkruajne në gjuhe të huaj, e qe shohin vendin e tyre, Shqiperine, me sy kritik. Vepra e saj nuk ka kaluar pa u vene re si nga kritika letrare, ashtu edhe nga agjensite e ndryshme qe shperndajne cmime letrare.
Kritika shqiptare eshte nxjerre jashte lojes: Vorpsi refuzon ta botoje vepren e saj në shqip; në menyre eksplicite Vorpse refuzon, sidomos, të perktheje në shqip "Vendi ku nuk vdes kurre". Sipas një interviste të dhene per shtypin gjerman, Vorpsi pranon se kjo eshte deshira e familjes se saj: libri eshte teper personal dhe familja i ka kerkuar qe ky liber të mos perkthehet kurre në shqip. "Une jam njeri familjar," vazhdon Vorpsi, "njeri qe e dua shume familjen dhe, e pranoj, në kete kerkese i jam dorezuar vullnetit te saj: do e respektoj."
Lexuesit shqiptare, të cilet librin e Vorpsit "Vendi ku nuk vdes kurre" e kane lexuar ne italisht (gjuha me të cilen eshte shkruar libri fillimisht) apo frengjisht, ndahen në dy grupe: grupi qe mendon se Vorpsi eshte një mashtruese e madhe dhe grupi qe mendon se Vorpsi eshte shkrimtare e mire.
Se fundi, "Vendi ku nuk vdes kurre" eshte perkthyer edhe në gjermanisht nën titullin „Das ewige Leben der Albaner“. Eshte, në kete gjuhe, qe une e lexova librin. Me poshte eshte nje perpjekje e imja per te dhene opinionin tim mbi te.
Libri i Vorpsit hapet me një dedikim, arroganca e te cilit nuk mund të të lere indiferent:
„Ich widme dieses Buch dem Wort Bescheidenheit, das im albanischen Wörterbuch nicht vorkommt. So ein Mangel kann sonderbare Auswirkungen haben auf die Entwicklung eines Volkes.“ (Ia dedikoj kete liber fjales modesti/perulesi, e cila nuk gjendet në fjalorin e shqipes, një mungese e tille mund të kete influenca/konsekuenca të vecanta ne zhvillimin e një populli.)
Në qender të librit eshte vete rrefyesja, Ornela, e cila në kapituj të ndryshem të librit merr emra të ndryshem femrash. Autorja pershkruan ketu një faze të vecante e të rendesishme per formimin e karakterit të njeriut e, si rrjedhim, edhe të sajin, ate të pubertetit, ate kur ajo nga një femije shnderrohet në grua. Bota e kesaj femije/vajze/gruaje eshte teper klaustrofobike dhe, per menyren se si e shoh une boten dhe jeten, gati patologjike. Kemi një vajze qe rritet kryesisht mes femrash; nene, gjyshe, teze, qe i perserisin në menyre te vazhdueshme kesaj femije, vajze apo grua se eshte një kurve; se të qenurit e bukur nuk eshte vetem se dera tek kurveria; se një dite, kur ky femije të behet grua, se një dite kur të vije koha, ajo do u kthehet në shtepi me barkun e mbushur. Qe ky eshte fati i shkruar i ketij femije e di edhe gjyshi, një avokat mbrojtes i edukuar jashte; ky e therret te mbesen Mata Hari dhe mbesa e ka të qarte, qe ky epitet i vihet sepse ka potencialin e një Mata Hari per të terhequr meshkujt. Te gjithe, gra dhe gjysh, nuk ngurojne t'i thone ne korr te mbeses se ajo me te atin do hapin nje dyqan ku ne nje tabele do shkruhet (me falni qe nuk e perkthej dot ne shqip, eshte teper vulgare):
VATER & TOCHTER
ARSCH ZU VERKAUFEN - LIEBESDIENSTE ALLER ART
Babai i vajzes, eshte një burre qe rreh të shoqen - gjurmet e kesaj dhune jane stamposur perjetesish në tapetin e bardhe të shtepise, një njolle gjaku e dale nga koka e se emes, qe as uji, as sapuni dhe as koha nuk e zhbejne; vetem largimi nga shtepia. Pervec kesaj, ai perkedhel dhe puth te bijen deri ne bezdisje. A e abuzon seksualisht i ati te bijen? Asgje nuk thuhet ne menyre eksplicite.
Babai i autores perfundon per disa vite ne burg, i tradhetuar nga shoku i ngushte, per arsye te paqarta: ishte reklamimi i tij ndaj patateve qe mungojne ne treg para vitit te ri?, apo sepse pushtetari P. Shehu donte ta kishte rrugen e lire per ne krevatin e mamase? Vorpsi, adoleshentja, insiston te mesoje te verteten e mamase dhe te cliroje ndergjegjen e saj; autorja edhe te lexuesit: P. Shehu nuk kishte kerkuar kurre asgje prej saj. Pra, ngelen patatet. Apo, eshte thjesht deshira e Vorpsit qe te jete keshtu? Sidoqe te jete, femija, vajza, gruaja nuk ndjen asgje per babain. Ku t'i kete rrenjet kjo humbje dashurie? Tek drama e femijes qe duhet te zgjedhe midis dashurise se mamase dhe babait? Apo, tek abuzimi i sygjeruar?
Kur femija, vajza, gruaja del në rruge ajo vihet ose nen shenjestren e burrave qe e dhunojne verbalisht (kembet, seksi, burrat, akti, kurveria), ose nen shenjestren e gruas ziliqare e xheloze. Kjo, gruaja tjeter, eshte ajo e ndershmja; e ndershme sepse eshte e shemtuar, me qime, si burre, e të cilen nuk do ta penetroje askush: e ndershme nga halli. Kjo grua tjeter shfaqet here si zyshe Dhoksia qe e rref autoren-vajze me vizore; here si komshija qe qan të perdalen Bukurie dhe vajzen e saj (moshatare e autores), Ganimeten, gjithashtu kurve; here si komshija qe hyn në shtepine e dy të perdalave pasi keto i kane interneruar per moral të keq; here në fytyren e gruas se dyte të babait.
Babi u martua. Gruaja e tij eshte 38 vjec. Ai me tregoi, se ajo ishte akoma e virgjer. ... „Ajo eshte e shemtuar“, pranon babi, „por një grua e mire ... Une kam fjetur vetem njehere me të, qe ta lija me barre. Por ajo eshte kaq e shemtuar, saqe une nuk mund të fle me me të, bile fleme qe tani me krevate të ndara.“ Nuk e kam idene se perse ai m’i tregon mua të gjitha keto, por me në fund e kuptoj. Ai shpreson qe une t’ja tregoj keto mamase. Gruaja e tij ngeli me barre, me një here të vetme.
Femra e bukur ka një gur të madh në qafe: fatin e saj si kurve. Dhe vdekjen e pashmangshme. Ne vendin ku nuk vdes kurre, të vetmet qe vdesin jane femrat e bukura. Blerta dhe Dorina, të bukura, inteligjente; të dyja ngelen me barre nga dashuria qe i braktisi, të dyja e gjeten prehjen tek „Gjiri i kurvave“, aty ku uji i liqenit krijon një vorbull marramendase qe të merr brenda e nuk të nxjerr me perjashta. Bukuria dhe Ganimeti, permendur me siper, vdesin gjithashtu; keto preferojne një tel kabllo në vend të ujit. Nena e Kristines, vetem 26 vjec, me barkun të mbushur plot nga një i panjohur, vdes gjate abortit, ulur. Në vendin ku nuk vdiset kurre, insiston autorja, njerezit të respektojne vetem kur vdes. Nga ky rregull bile nuk perjashtohen as grate kurva. Me perjashtim të nenes se Kristines. „Pak me vone erdhi vellai i Kristine dhe na shpjegoi: Mire ju be, kurves.“
Në kete bote klaustrofobe, shumgje rrotullohet rreth seksit; rreth dhunes seksuale të ushtruar nga meshkujt ndaj femres se cdo moshe, në cdo forme. Vorpsi ishte një femije kur e ndjeu kete dhune në formen e saj verbale, Ganimetja ishte femije kur meshkujt e rruges e merrnin në preher dhe ferkonin gjenitalet e tyre pas trupit të saj feminor, kurse Elona ... Elona e provoi shijen e abuzimit seksual nga Babako, gjyshi i shoqes se saj të ngushte Rudina; nga Babako qe eshte mbi 85 vjec, i gdhendur nga rrudhat qe e bejne të duket sikur nuk ka pasur asnjehere rini; nga Babako me kapele Panamaje qe e ka blere kur ishte në Amerike e qe rregjimi ja toleron sepse eshte shume i moshuar, pa dhembe ideologjike; nga Babako me kapelen e pavdekshme, simbol të latifondisteve, qe nje here në jave pret viziten e kurves se re, (të cilen e kane zili komshijet e ndershme), qe ndoshta mendon se eshte vetem një cike kurve, sepse edhe Babako eshte vetem një cike mashkull (aq e ka takatin një 85 vjecar); nga Babako qe ka gjithmone një kuti me llokume per të joshur vajzat e reja qe ja sjell në shtepi mbesa: Nje llokume per ta prekur vajzen e vogel, Elonen, apo dyqind leke, me mire?
Shqiperia nuk eshte vetem vendi ku nuk vdes kurre e ku shumgje rrotullohet rreth seksit. Shqiperia eshte vendi ku, duke perjashtuar Tiranen, per të cilen punon e gjithe Shqiperia, njerezit hane vetem një lloj buke, të gatuar me uje, miell misri dhe qepe.
Në kete vend perrallat jane të gjitha me partizane, si psh, perralla e partizanit qe gelltit traktin e partise, qe e torturojne e qe, para se ta ekzekutojne ,ngre grushtin lart duke bertitur: të rroje Partia, poshte nazistet. Nese perrallat jane me kafshe, atehere „luani eshte partizani, ujku dhe cakalli jane fashistet italiane ose nazistet, dhe në fund të perralles luani i ha gjithmone ujkun dhe cakallin.“
„Në kete menyre mesova – dhe tani e dini edhe ju – qe deti Jon (ky det me blu të qarte si kristali, qe ndahet midis Shqiperise, Greqise dhe Italise se Jugut), qe ky det i dashur dhe uje kristali quhet keshtu, sic quhet, sepse një here e një kohe na paskerka pasur një partizan me emrin Jon. Kur ky dha jeten per atdheun, gjaku i tij ngjyrosi detin me një ngjyre të kuqe të erret. Pyes veten, se si quhej ky det perpara se sa të ngjyrosej me gjakun e Jonit. Me sa duket nuk kishte emer deri diten kur e pagezuan partizanet.“
Në kete vend burrat ulen qe në pike të mengjesit se bashku, e thajne etjen me raki, e dezinfektojne trupin me speca dhe ullinj, e keshtu, trupat e tyre behen kaq të fuqishem sa ata nuk vdesin kurre.
Shqiperia eshte vendi ku grate hyjne në jeten e tyre bashkeshortore me ulerima (heulend), ashtu sic hyjne edhe bebet në jete.
Shqiperia eshte vendi ku, kur burrat ikin me sherbim apo ne burg, u kerkojne grave te qepin vaginen qe te ndihen te sigurt se ato nuk i ka prekur askush me dore.
Shqiperia eshte vendi ku te japin marmalade vetem kur je me nje kembe ne varr, perndryshe harroje.
Shqiperia eshte vendi ku një vaksine nuk eshte thjesht vaksine; se bashku me viruset e dobesuar qe te mbrojne nga semundjet vdekjeprurese, ti merr edhe hepatitin. Shqiperia eshte vendi ku, hepatitin doktori e diagnostikon si Lepra!
Shqiperia eshte vendi, qe edhe pse e ka ndaluar ligjerisht religionin lejon, megjithate, qe tre dervishe të varrosen në varreza kolektive, publike, e të paraqiten me turban ne fotografine perkujtimore. Varret e tyre gjenden në një varreze ku të vdekurit jane harruar nga të gjallet, ku të vdekurve u ka dale bari tre pash mbi dhe (ashtu sic do t’i dali edhe mamase se autores, sepse, sipas tradites ne kete familje, nenat besojne se vajzat e tyre jane një gjarper). Tek varret e ketyre dervisheve, të vetmit të pastruar e mirembajtur e plot me lule, vijne njerezit per të kerkuar mrekulline; jane keta fatkeqe në kerkim të mrekullise fetare qe i mirembajne keto varre. Sigurisht, varreza ka punonjes shteterore qe i mirembajne. Bile, një punonjese e tille i thote autores kurioze, „po ti e di qe kjo eshte e ndaluar, qe eshte e rrezikshme“. Sigurisht, sigurisht.
Shqiperia eshte vendi ku per të treguar se burri qe shtrihet per toke ka vdekur perfundimisht, doktori i can mishin me thike, e pasi kthehet nga gruaja e shokuar e të vdekurit i thote, një i gjalle do ishte hedhur tani perpjete. E, pasi ben kete shpjegim kaq llogjik, iken duke e lene të vdekurin shtrire per toke. I vdekuri nuk meriton humanizem.
Shqiperia eshte vendi ku mesuese Nurija, per të shkuar në fshatin ku ndodhet shkolla qe jep mesim, i duhet t’i hipi një treni pa dyer e pa dritare. (flasim per vitet 80)
Libri eshte i ndare në kapituj, ku autorja avash-avash zbulon të keqen e ketij vendi. Dhe, e keqja e ketij vendi eshte e tille, qe në cdo kapitull vjen e behet me e keqe. Behet aq e keqe, sa vdekja praktikisht behet e vetmja alternative ne jete. Ose librat.
Autorja nuk eshte vetem e bukur, ajo eshte edhe e kultivuar. Në shtepine e saj ka shume libra, një biblioteke ku ajo sherbehet me Ana Kareninen, Madame Bovary; me Kuprin, Turgenjew, Lermontov, Jessenin dhe Tschehov. Autorja rrefen se ishte teresisht në varesine e librave-droge. Sa vjec ishte autorja kur i lexonte keto libra? Koha eshte gjeja qe me pak mund të fiksosh në romanin e Vorpsit, diku ajo eshte 6 vjec, diku 12, diku 13, diku 14 (jo rrallehere lexuesi ka perballe vete autoren/gruan). Le të themi qe, keto autore kaq të nderuar, autorja i ka lexuar midis moshes 12 dhe 14 vjec. Por, autorja na rrefen se ajo nuk eshte e vetmja. Dhoma e pritjes se Rudines eshte plot e perplot me libra. „Libra, gjithandej libra. Rudina lexon histori per të rritur dhe ka gjithmone dicka per të treguar.“ (Hm, a nuk ishin per te rritur edhe historite qe lexonte autorja?)
Por, mbi të gjitha, autorja dashuron perrallat. E, meqe ato, sic e lexuat me siper, ishin të gjitha me partizane, autorja i kerkon ato atje ku, ty dhe mua lexues, na shkon mendja me pak. Perrallat e Grimit i vijne autores nga duart e Nurijes. Kjo eshte një mesuese fshati, në një fshat jashte Tiranes (ku ajo shkon me trenin pa dyer dhe dritare). Autorja jone i jep byzylyke e xhevahire të kushtueshme, të trasheguara në familje nga brezi në brez, xhevahire të se emes Nurijes e kjo, si shkembim, i jep perrallat e vellezerve Grimm, qe i merr askund tjeter por në shkollen e fshatit: pikerisht, ne kete fshat qe autorja nuk ja thote as emrin, ndodhet thesari i perrallave të ndaluara.
Por, asgje, asgje, nuk ja kalon drames se paraqitur ne kapitullin „Der Garten der Kindheit“ (Kopshti i femijerise). Pasi kane mbaruar se lexuari tragjedine „Romeo e Xhuljeta“ dy vajza rreth 13-15 vjece, kusherira, dalin në kopesht të imitojne ndeshjen midis Romeos dhe Tibaldos. Kerkojne te gjejne dicka te ngjashme me shpata, e i gjejne ne nje amphore, ne nje qoshe te harruar ne kopshtin e mbushur me peme hurme. Nen presionin e se gjyshes se shokuar nga "shpatat" e vajzave, ato i rifusin ato ne amphore, e mbulojne ate me myshk, dhe largohen. Të nesermen, kembet i cojne vajzat prape ke amphora, por ajo eshte bosh. Autorja na rrefen se "shpatat" ishin ... eshtra, eshtra të verteta, të njerezve të vertete. Ishin eshtrat e një të riu 17 vjecar, dajes së autores, i cili, kur shkoi per pushime tek të afermit, dashurohet me një sllave të bukur te cilen e pa pertej gardhit me tela të kufirit. E dashuroi kaq shume djali sllaven, ashtu si edhe Romeo Xhuljeten, aq sa beri ate qe nuk mund të imagjinohej: e ndoqi nga pas, kaperceu telat. Por e vrane. E vrane dhe e lane per 10 dite në rruge qe ta shikonin të gjithe. Nuk ishte vetem. Pas 10 ditesh, një i aferm e rremben trupin e 17 vjecarit, te dekompozuar shume dhe e ema e të vrarit e fshehu ate në amphoren ku e gjeten vajzat.
Perpiqem të imagjinoj një amphore, gryka maksimumi me diametrin e një koke, perpiqem të imagjinoj se si e fusin një të ri, të pakten 1.50 m të gjate, e shpatulla mbi 50 cm të gjera në një gryke amphore. E pamundur. Ka vetem një mundesi: ta kene copetuar trupin e djalit e ta kene futur copa copa në amphore, ku i vdekuri gjate viteve eshte dekompozuar teresisht e i kane ngelur vetem kockat. Sa e madhe te kete qene kjo amphore per ta mbajtur gjithe ate volum mishi ne kompozim e kockash? Nuk arrij, gjithashtu, të kuptoj se si mund të mbash femijen të vdekur e të pakallur në dhé kur ke një kopesht të tere e mund ta varrosesh ku te duash, e t’i besh gjithe adetet, e ta lesh tet bir të prehet ne paqe. E, sidomos, kjo, ne nje vend, qe sic e permend edhe autorja, gjithe respektin e le per te vdekurin.
Nuk arrij, mbi te gjitha, të kuptoj se si dy 13 vjecare qe lexojne Turgenjevin dhe Sheakspirin; qe arrijne te kuptojne e vuajne dramen e Romeos dhe Xhuljetes, nuk njohin kockat, se si nuk kane pare kurre në jete të tyre kocka. Kjo me behet akoma me e pakuptueshme kur kujtoj, se qe në fillim të librit autorja me ka thene:
„Filloi me një grip të pafajshem, ashtu sic i kap të gjithe femijet. Une duhej të rrija në krevat dhe shfletoja libra. Kusherira ime, dy vite me e madhe, me solli një liber të anatomise se njeriut. Libri me thithi të teren; paraqitjet plot ngjyra të muskujve, të kockave, të damareve të gjate e blu ... Pra, keshtu qenkerkemi ndertuar. Mish dhe kocka, e kuptuat? .... Une kam frike, ma, kam frike të jem vetem prej mishi dhe kocke.“ (autorja ishte 6 ose 7 vjec)
Libri "Vendi ku nuk vdes kurre" eshte libri i një autoreje të traumatizuar, te coroditur dhe vanitoze. Kemi një heroine/viktime të bukur, qe e dhunojne gjithe kohes, qe eshte shume e kultivuar e qe të konfronton ty si lexues me nje mori titujsh librash e autoresh, me emra artistesh - i keni pare pikturat e Bosch, pyet direkt lexuesin Vorpsi diku në kapitullin e pare të librit dhe i sygjeron qe ngjarjet e librit t'i imagjinoje si piktura te ketij piktori – qe i tradhetojne Vorpsit një gjendje pubertere; qe i tradhetojne Vorpsit vete mungesen e „Bescheidenheit“, ate "Bescheidenheit", mungeses te së ciles në fjalorin e shqiptareve Vorpsi i dedikon vete librin; qe i tradhetojne Vorpsit deshiren per te celebruar veteveten duke perdorur Shqiperine dhe komunizmin si platforme.
Ky eshte një liber me të cilin autorja ben ate qe ka pesuar vete: ashtu sic mejdisi ku eshte rritur e identifikonte Vorpsin me të keqen, e dhunonte, pra, verbalisht, po ashtu edhe Vorpsi po dhunon kete mjedis, kete vend, Shqiperine, vendin ku nuk na u vdiska kurre, dhe e identifikon me te keqen, me ligesine.
Mbi të gjitha, ky eshte një liber efektesh, ku si efekt perdoret e keqja, e cila në cdo kapitull qe vjen, behet me e keqe (e perseri libri nuk i shpeton se qenuri tejet i merzitshem e monoton). Eshte një Shqiperi ku jetojne njerez të drejtuar nga instiktet e tyre seksuale dhe e keqja; eshte nje vend ku e keqja ka kapur themelin e vete jetes shoqerore, familjen; nje Shqiperi ku te gjithe, burra e gra, shnderrohen dikur dhunuesa; eshte një Shqiperi të cilen ekzotike e ben e keqja.
Ngjarjet e libri te Vorpsit jane shume plakative, nuk kane thellesi; pervecse mire apo keq, nuk te japin asnje mundesi te depertosh ne boten e personazheve; perse keta njerez jane keshtu si jane, perse e trajtojne femijen/vajzen/gruan ashtu si e trajtojne, si reagojne palet e ndryshme te kesaj historie, te kesaj shoqerie ne gjithe elementet e hierarkine e saj. Ne jemi lene me ekspozime ngjarjesh dhe me opinionin e Vorpsit. Ne fakt, leximi i ketij libri dikur te behet nje lloj lufte me shkrimtarin; ku une si lexues mpreh vigjilencen sepse me eshte krijuar ndjesia qe ky shkrimtar po me manipulon, po me genjen.
Vorpsi thote ne nje interviste per Deutsche Welle se ne librin e saj e nxerr Shqiperine lakuriqe. Pertej sinqeritetit qe mbart nje qellim i tille, pyetja eshte: per cfare lakuriqesie po flasim? Vorpsi, ne opinionin tim, e nxjerr Shqiperine lakuriqe, por po aq lakuriqe sa edhe nje kurve qe rri ne dritaret e rruges se kuqe te Amsterdamit; pra, lakuriqesi si objekt voyerizmi. Vorpsi edhe kesaj lakuriqesie i ve doren dhe e manipulon (pervec Tiranes, pjesa tjeter e Shqiperise ha vetem nje lloj buke, te gatuar me uje, miell misri dhe qepe) qe te krijoje ate imazh qe i permbush me shume pritjet e klientit qe rri perjashta. Nje veshtrim ne recensat e huaja qe i jane bere letersise shqiptare te botuar jashte ketyre 18 viteve te bind, se letersia shqiptare shitet vetem si letersi e nje vendi ekzotik; me i varfer i evropes, komunist, mbuluar me bunkere, i izoluar dhe i panjohur per pjesen tjeter te botes, me nje sistem te eger, nje vend arkaik, - te gjitha keto klishe, qe kane pjesen e tyre te verteta, e qe permbushen nga Vorpsi ne menyre shembullore. Ketij kokteili Vorpsi i shton edhe seksin, te gjitha format e abuzimit seksual. Per fat te keq te letersise se vendeve si Shqiperia, histori te tilla te bazuara ne efekte e ekzotike jane ato qe perendimi na blen e i komercializon, jane formula e suksesit qe mban shkrimtarin e tipit Vorpsi ne loje, qe e kultivon.
"Vendi ku nuk vdes kurre" i Ornela Vorpsit, eshte nje liber i shkruar keq; nje liber qe perdor manipulimin, sygjestionimin dhe, bile, edhe genjeshtren; eshte nje liber bardh e zi, e per mendimin tim modest, aspak letersi.
(e ripunuar)
