Zoti Flaubert, Jam une

nga Orhan Pamuk

Përkthyer me shkurtime nga Urim Nerguti

Në pjesën e fundit të udhëtimit të tij në Orient, Flaubert, pasi ka vizituar Egjiptin, Palestinën, Libanin dhe Sirinë, mbërriti në Stamboll në tetor 1850, i shoqëruar nga miku i tij Maxime Du Camp. Dy miqtë kishin udhëtuar tashmë së bashku, duke shkruar përvojat e tyre, dhe e kishin ndjerë veten mjaft mirë. Du Camp ishte një mik i vërtetë, me prejardhje nga një familje e mirë, paksa snob, por i besueshëm dhe i dashuruar pas letërsisë dhe arteve. […] Gjatë udhëtimit të tyre […] Flaubert ishte më i zënë me problemet e veta, me të ardhmen dhe hallet e tij. Si hall, bëhet fjalë sidomos për vuajtjet që ia shkaktonte sifilizi, marrë në Bejrut. […] Përveç sifilizit, vetë udhëtimi, që zgjaste prej më shumë se një viti, e kishte çuar Flaubertin në buzë të rraskapitjes. Flokët i binin, dhëmbët gjithashtu ; ai dëshironte tani të kthehej në shtëpinë e vet, tek nëna e tij, dhe tek jeta e tij në Rouen.

[…] Dhe Flaubert i shkruan nënës së vet këto fjalë që vetë unë ia përsërisja vetes me zë të ulët, duke u përpjekur t’i besoj, ndërsa ende nuk i kisha kapur të tridhjetat : « Aq më bën për botën, për të ardhmen, për thashethemet, për një organizëm çfarëdo, madje dhe për famën letrare, që dikur më ka bërë të kaloj netë të tëra pa gjumë duke e ëndërruar. » […]

Në fund të viteve 1970, ndërsa jetoja vetëm me nënën time në Stamboll dhe mundohesha të botoj romanin tim të parë, të sapo përfunduar, më kujtohet të jem përpjekur të gjej hotel Justiniano, në Galata, ku Flaubert ndenji dhe shkroi këto fjalë më 1850. Përpiqesha ta merrja për model, njëlloj siç ai vetë kishte bërë me « njerëzit e tij të mëdhenj ». Sepse nëse një prej parimeve të etikës letrare moderniste që Flaubert formulon në këtë letër të famshme, me një qetësi pothuaj instinktive, është nevoja për t’u mbajtur mënjanë jetës borgjeze dhe mashtrimeve të saj, tjetri parim është njëjësimi me autorët e mëdhenj, të cilët kanë ditur ta zbatojnë këtë parim pothuaj të shenjtë me sinqeritet.

Shkrimtari duhet të mbahet mënjanë jetës, t’iu ikë të gjitha institucioneve, shtetit, tërë jetës së tij të rëndomtë familjare, ta vështrojë arritjen dhe lavdinë letrare me dyshim. Ja parimet absolute të misionit të këtij kleriku të ri shekullar, dhe të tërë moralit letrar modernist. […] Shkrimtari i ri që përgatitet për një jetë letrare të vështirë dhe kërkuese duhet të ketë një besim të çiltër në këtë parim të shenjtë modernist dhe të dijë, nëse suksesi vonohet (dhe nganjëherë nuk arrin kurrë), të mos dorëzohet dhe të lëshojë krahët, por të ecë përpara, duke u kënaqur me pak, mbi udhën që ka zgjedhur, me besimin tek shkrimi.

Unë ngulmoj në mendimin se ky moral modernist shkrimi është një vlerë në të cilën të gjithë shkrimtarët […] kanë besuar, dhe se ata duhet ta nderojnë nëse duan të mbahen në këmbë përballë kthimit të letërsisë në tregti. Përveç suksesit të vetë veprave të tij, një nga arritjet e mëdha të Flaubertit është se ai ka mundur të jetojë në përputhje me këtë moral që ai e ka zgjedhur për veten e tij që në moshën njëzet e nëntë vjeç.

Kur i lexoja këto letra, në vitet 1970, mendoja edhe unë, njëlloj si Flaubert, që do të ishte e mundur të mbahesha mënjanë jetës, sukseseve të lehta, shoqërisë dhe të fuqishmëve. Nga ky këndvështrim, Flaubert ishte për mua një shenjtor, po aq sa dhe një vetmitar : ç’është e vërteta, i pari ndër të gjithë ata vetmitarë të letërsisë moderne që iu kanë kthyer shpinën jetës dhe sukseseve sipërfaqësore. Joyce, Proust, Kafka, Pessoa, Walter Benjamin dhe Borges bëjnë pjesë në zanafillën time. Lidhja ime pas këtyre autorëve e merr burimin e vet sa në mospranimin nga ata të suksesit të lehtë, aq dhe në krijimet e tyre letrare dhe në horizontet e reja që ata kanë shpallur duke kërkuar ta vënë botën në fjalë. Dhe unë mendoj gjithmonë se, në vendet jo-perëndimore në veçanti, ku kultura moderne e romanit dhe e letërsisë, dhe zakoni i të lexuarit, nuk janë të rrënjosur, shkrimtarët duhet të marrin shembull, për të qëndruar dhe zgjatur në kohë, mbi ekzistenca si ajo e Flaubert dhe të njëjësohen me këto modele të shenjta.

Por këto kërkesa përmbajnë gjithashtu ca rreziqe, mbi të cilat do të doja të flas tani, tridhjetë vjet më pas. Para së gjithash, mënyra me të cilën ne e jetojmë lidhjen që na bashkon me shkrimtarët vetmitarë arrin lehtësisht t’iu bashkohet, në kulturat tradicionale të vendeve jo-perëndimore, formave dhe shprehjeve të admirimit, të nderimit dhe të adhurimit që iu kushtohen shenjtorëve dhe vetmitarëve të mirëfilltë. Kështu ka qenë jetuar dhe sjellë në Turqi modernizmi letrar. Njëlloj siç disa prej këtyre shkrimtarëve lexonin historinë vetjake të Kafkas, unë lexoja jetën e Flaubert, dhjetë vjet më pas, njëlloj sikur të ishte një jetë shenjtori në traditën e madhe sufi.

[…] Një nga pasojat e paparashikuara të kësaj etike moderniste të letërsisë, dhe të këtij tipi përkushtimi, është shtytja për t’i vlerësuar shkrimtarët në varësi të jetës së tyre, dhe jo të librave të tyre. Të gjithë lexuesit kanë një dëshirë të fshehtë dhe të përbashkët : që autori të cilin ata e admirojnë të ketë një jetë pa sukses, fatkeqe, dhe të shqetësuar. […] Në vitet 1960 dhe 1970, në Turqi, sa më shumë që poetët shkruanin poema të kuptueshme dhe të vlerësuara nga të gjithë, aq më pak ishin të respektuar. […]

Rrugët e vendeve të vogla të rangut të dytë, ku letërsia nuk shitet, ku gazetat dhe televizionet nuk iu lënë asnjë vend njerëzve të letrave, janë të mbushura përplot me poetë dhe shkrimtarë të pacënuar në etikën e tyre moderniste të cilët lëvdohen nga fakti që librat e tyre nuk shiten dhe nuk përmenden nëpër gazeta. […] Problemi themelor që unë shoh në përqafimin e kësaj etike letrare, dhe suksesi që ajo takon gjithandej, qysh nga shprehja e saj nga Flaubert, midis njohësve, në Stamboll apo në qendra të tjera letrare jashtë Perëndimit, është që edhe njëqind vjet më pas, letërsia vazhdonte të ishte e shikuar si e destinuar vetëm për ca të zgjedhur.

Mjaft shkrimtarë, në një çast të jetës së tyre, kanë dëshiruar njëlloj si unë, « të jenë Flaubert ». […] Mirëpo, për mendimin tim, midis shkrimtarëve që dëshirojnë « të jenë Flaubert », ekzistojnë dy prirje kryesore, dhe unë do ta përmbledh, duke e thjeshtuar, këtë dallim i cili nxjerr në pah dy veçori themelore të artit të romanit.

Kategoria e parë e flaubertianëve janë admiruesit e zemërimit të veçantë dhe të zërit të nxehur që e veçorizon Flaubertin. Dua të flas për këtë zemërim, herë ironik, herë të tepruar, që zgjuarsia e tij e bënte të gjëmonte kundër banalitetit, rëndomësisë së jetës borgjeze, sipërfaqësisë dhe marrëzisë së saj. […] Kjo ironi, e gjithëpranishme në letërshkëmbimin e tij, merr për shenjë marrëzinë njerëzore dhe sidomos atë borgjeze, dhe e nxjerr forcën e saj nga zgjuarsia e Flaubert, por dhe nga talenti i tij tejet i veçantë prej parodisti. […] Në shekullin e XX-të, admiruesit e Flaubert, sidomos shkrimtarët e rinj, i kanë dhënë një rëndësi të madhe imitimit të kësaj ironie, përvetësimit të këtij toni shpirtëror, shfaqjes së kësaj maske cinike.

Kur lexojmë Lolita të Nabokov, prapa thumbave të drejtuar ndaj ca tipareve të dukshme të American way of life, ndihet një ndjeshmëri flaubertiani. […] Por nëse kjo ironi është e vetmja forcë e këtij romani, përciptësia dhe cinizmi kanë bërë shpejt që të kthehen në përçmim, në përbuzje kundrejt jetës së njerëzve mesatarë, jo fort të kënduar, apo që kultura e të cilëve është e ndryshme, që zakonet e të cilëve shquhen nga të tonat dhe vuajnë nga krahasimi. Është me vend pra që të merren parasysh këto çështje, të cilat futen tek etika, për të kuptuar mënyrën me të cilën modernizmi europian është pritur në vendet jo-perëndimore.

Megjithatë, edhe pse në zemërim dhe tërë ironi, Flaubert nuk ishte një autor përçmues. Ai ka shpikur një gjuhë e cila e lejon atë të vëzhgojë nga më afër, në brendësi të romanit, personazhet e tij, këto qenie aq të ndryshme nga ai. […] Për t’iu qasur nga më pranë mendimeve të personazheve të tij, dhe botës së tyre të brendshme, Flaubert kishte zhvilluar një teknikë dhe një zë rrëfimor të veçantë.

Ky zë, kjo teknikë rrëfimi, që qe imituar më pas, fillimisht në Francë, pastaj në mbarë botën, dhe që specialistët e Flaubert dinë ta vlerësojnë më mirë se lexuesit e tij, është quajtur « stil i tërthortë i lirë ». Kjo mënyrë, që ai nuk e shpiki vetë por e zhvilloi më tej, qëndron në mosndarjen e mendimeve të personazheve nga mjedisi dhe ngjarjet rrethuese që janë familjare për ta. […] Ky « stil i tërthortë i lirë » […] ka pasur një ndikim të madh në mjaft vende jo-perëndimore si Turqia, ku arti i romanit dhe gjuha rrëfimore moderne janë zhvilluar, zbatuar dhe vlerësuar vetëm pas epokës së Flaubert.

[…] Flauberti që unë dua dhe admiroj, ai me të cilin njëjësohem, është ky shkrimtar i dytë, ky autor i madh që ka ditur të shpikë udhë të reja për të mbërritur, në kornizat dhe dekoret e gjera të romanit, por nganjëherë dhe në pak fjalë, deri në zemër të personazheve të tij. Dhe vetëm një shkrimtar i aftë për këtë kuptim, për këtë dashuri të thellë kundrejt personazheve të cilën e kërkon arti i romanit, mund të shpallte : « Zonja Bovary, jam unë ! »

Por Flauberti ironik dhe cingërritës për të cilin fola pak më lart nuk është kurrë aq larg Flaubertit sentimental. Dhe për një lexues që e do Flaubertin, nuk është aspak e vështirë për ta përfytyruar atë si dy gjysma të së njëjtës zemër. Dhe sa për mua, unë kam dashur gjithmonë, njëlloj si dhe mjaft shkrimtarë të tjerë, të njëjësohem njëkohësisht me shkrimtarin në zemërim, tejet të nxehur kundër njerëzimit, dhe me atë që, duke ushqyer një dashuri të tillë për të ngjashmit e tij, i kupton më mirë se kushdo. Në atë pikë që sa herë e rilexoj, e dëgjoj veten duke thënë : « Zoti Flaubert, jam unë ! »


Fjala e mbajtur nga Orhan Pamuk, me 17 mars 2009, ne Konferencen organizuar me rastin e dhenies se titullit "Doctorat Honoris Causa" ne Universitetin e Rouen, ne France.

Në emër të popullit

1. Gazeta Le Monde, 26 Prill 1985

Zoti Drejtor,

Nuk mund të mos jua shkruaj këtë letër pasi lexova në gazetën “Le Monde” artikujt e botuar ditët e fundit me rastin e vdekjes së udhëheqësit të popullit shqiptar, Enver Hoxhës.
Është pa dyshim e drejta e gazetarëve tuaj të kenë mendimin e tyre mbi rendin shoqëror të një vendi, për idetë që ai mbron dhe për politikën e tij. Por është krejtësisht e padenjë që të fyhet një popull në çastet e zisë e të dhimbjes së tij, siç ndodh në artikujt e gazetës suaj. Populli shqiptar është një popull me histori të gjatë e të vështirë, prandaj ai e di më mirë përse hidhërohet, si ta shprehë hidhërimin dhe për kë duhet të mbajë zi.
Emri i Enver Hxhës është i lidhur pazgjidhshmërisht me themelet, me historinë dhe me ndërtimin e Shqipërisë së re. Ja çfarë e përcakton madhështinë e figurës së tij, dhe, për pasojë, se sa i madh është hidhërimi.
Për mua si dhe për kolegët e mi, ishte me të vërtetë e habitshme që gazeta “Le Mond”, duke mos u mjaftuar me disinformimet e këtyre shkrimeve abuzive, nuk mungoi t’i japë vend në këtë rast deklaratës së një krimineli të tillë, si birit të ish – mbretit Zog, të kësaj fantazme qesharake që kërkon të rikthejë në Shqipëri fronin monarkik, atë fron që Franca juaj e rrëzoi dy shekuj më parë, gjë për të cilën është me të vërtetë krenare. Vetëm keqdashësit mund t’i dëshirojnë Shqipërisë kthim mbrapsht të historisë së saj.
Do t’ju isha mirënjohës po ta botonit këtë letër, në qoftë se kini mundësi. Ju lutem, zoti drejtor, sigurinë e konsideratës sime më të lartë.

Ismail Kadare

2. Një pasdite me shokun Enver Hoxha, 1988

Tani që udhëheqësi ynë nuk është midis nesh, kujtimet për të marrin një përmasë e vlerë të veçantë. Ato janë pjesë e veprës së tij monumentale, por një pjesë sui generis, që nuk përfshihet në librat, fjalimet, ditaret, porositë e letrat e tij, por është e shpërndarë në qindra, në mijëra nje¬rëz. E megjithëse e tillë, kjo pjesë e veprës, këto kujtime që ai ka lënë, biseda, fjalë, gjeste, pamje, gjendje shpirtërore, janë një pasuri e tërë që ndihmojnë për të plotësuar e ndriçuar anë të tëra të personalitetit të tij si udhëheqës, burrë shteti, mendimtar marksist, filozof, shkrimtar dhe njeri.
Kujtimet për të nuk kanë nevojë për zbukurime, ato kanë nevojë vetëm për saktësi, sepse duke qenë të sakta ato e kanë vetvetiu brenda edhe bukurinë dhe thellësinë dhe pe¬shën e vërtetë. Prandaj ata që kanë pasur fatin të kenë kuj¬time me të, janë të ndërgjegjshëm se ç'thesare të çmuara mbajnë në duar, thesare, pasurinë e të cilave duhet t'ua zbu¬lojnë të gjithëve.


Në verë të vitit 1961 klima letrare në vendin tonë ishte sa e gjallë edhe e komplikuar. Të angazhuar në luftën e madhe që bënte populli e Partia për përballimin e bllokadës së re revizioniste, që porsa kishte filluar, forcat krijuese ishin. në një aktivitet të plotë. Ishte e natyrshme që në këto kushte, kur kërkoheshin rrugë të reja zhvillimi për ta bërë letërsinë tonë edhe më shumë të lidhur me problemet e kohës, të ki¬shte mjaft debate e polemika, disa herë të mprehta.
Klima letrare u komplikua nga disa keqkuptime që lin¬dën gjatë debateve lidhur me traditën dhe novatorizmin në letërsinë shqipe të realizmit socialist. Polemika, e cila shpërtheu edhe në shtypin letrar, kishte rrezik të çonte drejt ndar¬jes artificiale të shkrimtarëve në të rinj e në të vjetër, gjë tepër e dëmshme, sidomos në kushtet ku po ndodhej vendi ynë, kur më tepër se kurrë kërkohej forcimi i unitetit.
Në një atmosferë të tillë, në korrik të vitit 1961 në Tiranë u organizua një mbledhje e madhe e gjithë forcave krijuese. Mbledhja do të ishte vendimtare për t'i dhënë zgjidhje apo një zhvillim të mbarë debatit që po vlonte prej kohësh. Por mbledhja merrte një rëndësi edhe më të madhe, sepse në të asistonte shoku Enver Hoxha.
Mbledhja u bë në një nga sallat e Universitetit të Tiranës. Në një pjesë të materialeve të saj u pasqyruan ato keqkup¬time e teprime që ishin shfaqur gjatë polemikës së deri atëhershme. Duhet thënë se për ne, shkrimtarët e rinj, gjendja ishte jo pak e vështirë. Nga disa autoritete të kritikës e të le¬tërsisë u bënë shkrime disa herë të pamerituara ndaj nesh. Kishte rrezik të thellohej ndarja artificiale në “të rinj” e “të vjetër” dhe zhvillimi i letërsisë sonë të ngadalësohej prej koncepteve konservatore.
Shoku Enver, i cili asistoi në të gjitha seancat, dëgjonte me vëmendje diskutimin e secilit.
Në një nga pushimet, një shok, që ishte në presidium më tha:
- Përse nuk flet askush prej jush? Me sa kuptova unë nga biseda e tij në pushim, shoku Enver dëshiron t'ju dëgjojë edhe ju të rinjve.
Këto fjalë sikur më hoqën në çast një farë mpirje që më kishte zënë gjatë kësaj mbledhjeje. Nxora një letër dhe fi¬llova të përgatitem me shpejtësi.
Në seancën e pasdites kërkova fjalën. Isha i pari që po flisja nga “të rinjtë” dhe merret me mend që auditori priste me interes se si do t'u përgjigjeshim ne shumë kritikave që u , bënë.
Në kohën që zura vend për të folur përpara mikrofonit, shoku Enver, i cili me siguri e kishte kuptuar tronditjen shpir¬tërore të shkrimtarëve të rinj në këtë mbledhje, tha:
- Ja, tani t'ju dëgjojmë edhe juve. Jeni të rinj, por jeni të pjekur.
Fjalët e tij ma dhjetëfishuan guximin dhe unë jo vetëm e lexova diskutimin me zë të vendosur, por aty për aty, i nxitur nga inkurajimi i tij, shtova mjaft fraza që nuk i kisha, të shkruara.
Pas meje folën edhe të tjerë. Shoku Enver vazhdonte të dëgjonte me vëmendje çdo diskutim. Tani ai dhe gjithë mble¬dhja kishin dëgjuar të dy palët polemizuese. Duhet thënë se teprime e keqkuptime kishte nga të dy anët, edhe nga ne “ të rinjtë ”, por, megjithatë, nuk mund të thuhej se të dy palët kishin të drejtë ose të dy palët kishin gabim. Dikush kishte në thelb të drejtë e dikush jo.
Ishte pikërisht ky thelb që kapi në mënyrë të shkëlqyer shoku Enver në fjalimin e tij që pritej me padurim. Ai i bëri një zbërthim të thellë marksist-leninist problemit, foli për raportin dialektik midis traditës dhe novatorizmit, shpjegoi se shkrimtarët e rinj s'ka si të kenë interesa të tjera nga ato të popullit e të Partisë, se ata janë të lidhur me vendin e me kohën, dhe se ndarja në “ të rinj ” e “ të vjetër ” nuk i shërben askujt.
Fjala e shokut Enver pati një efekt të jashtëzakonshëm në gjithë jetën letraro-artistike. U shpërndanë menjëherë keqkup¬timet që kishin lindur gjatë debatit, u lanë mënjanë etiketat e kota që i kishin vënë njëri-tjetrit, u kuptuan se shumë probleme të ngritura në valën e polemikës ishin fiktive dhe se gjithë shkrimtarët, të rinj e të vjetër në moshë, punonin për një qëllim.
E çliruar kështu, në sajë të ndërhyrjes së Udhëheqësit prej një tensioni të kotë e të dëmshëm, letërsia jonë njohu menjëherë një zhvillim të ri e të vrullshëm, në kundërshtim me profecitë e zymta të hrushovianëve që prisnin shkatërrimin e saj. Takimi dhe fjalimi i shokut Enver me shkrimtarët e artistët në korrik të vitit 1961, hyri kështu në historinë e letërsisë shqipe. Mund të thuhet me bindje se gjithë brezi i shkrimtarëve të viteve ‘60 ia detyron lancimin e tij këtij fjalimi.



Kam pasur fatin ta takoj disa herë shokun Enver, në raste të ndryshme, në ditëlindje, në pushime mbledhjesh solemne apo midis dy seancash të Kuvendit Popullor. Megjithëse të shkurtra, ato më kanë mbetur të pashlyera në kujtesë, por veçanërisht i tillë më ka mbetur takimi i gjatë me të në vitin, 1971, në shtëpinë e tij.
Në një ditë marsi, bashkë me time shoqe dhe vajzën e vogël, u ndodhëm atje për vizitë. Na priti shoqja Nexhmije, me vajzën. Shoku Enver nuk ndodhej në shtëpi dhe ne nuk e dinim në do të kishim fat ta takonim apo jo.
Ishim duke biseduar gjallërisht, kur u hap një nga dyert e sallonit dhe në të, i gjatë dhe i qeshur, u duk shoku Enver. Meqenëse unë isha përballë derës, e pashë i pari kur hyri dhe, u ngrita menjëherë në këmbë, duke i habitur për një grimë bashkëbiseduesit, të cilët me siguri kanë thënë me vete: “ç'pati ky”? .
Pastaj të gjithë kthyen kokat andej nga kishte hyrë shoku Enver.
- Të vij dhe unë? - tha ai duke qeshur. - S'besoj se ju prish muhabetin.
Megjithëse disa herë gjatë kohës që po bisedonim dhe sa herë që më dukej se dëgjoja zhurmën e ndonjë makine, për¬fytyroja se si mund të vinte, asnjëherë nuk mund të përfytyroja një ardhje më të natyrshme, të gëzueshme e njerëzore.
Ai u ul midis nesh, duke krijuar aty për aty një atmosferë jashtëzakonisht të përzemërt. Na pyeti me radhë për shënde¬tin, e mori në prehër vajzën tonë 6 vjeçe dhe i tha, duke përdorur një fjalë të vjetër gjirokastrite:
- Ngalasëm ti, të të ngalas edhe unë (përqafomë ti, të të përqafoj edhe unë).
Shoku Enver më pyeti se ç'kisha në dorë kohët e fundit dhe unë i thashë se kisha në shtyp një roman për Gjirokastrën me titull “Kronikë në gur”.
- Do ta lexoj me kënaqësi, - tha ai. - Gjirokastra është pasionante dhe këtë e themi jo se jemi andej, - shtoi, duke vështruar me një buzëqeshje, ngacmuese të tjerët, - por se kështu është vërtet. Apo jo? Por në mos gaboj, ti ke botuar një tregim me këtë subjekt.
-Po - iu përgjigja. – “Qyteti i Jugut”, por mendova ta zgjeroj e ta shndërroj në një roman.
-Mirë ke bërë. - Ai heshti një grimë, pastaj vazhdoi: ¬-Kam edhe unë nja njëqind e ca faqe shënime për Gjirokastrën.-Ta dija që po bëje një roman, mund të t'i jepja t'i shfrytëzoje, se unë s'besoj se do të kem kohë ta shkruaj atë libër (Ishte fjala me sa duket për librin “Vitet e vegjëlisë”, që e mbaroi dhe e botoi disa vite më vonë).
S'dija me ç'fjalë ta falenderoja për besimin si dhe për fisnikërinë e këtyre fjalëve, sepse duhej të ishin tepër të rralla rastet në botë kur një autor të dhuronte aq bujarisht librin e tij të pabotuar për ta shfrytëzuar dikush tjetër.
Kur shoku Enver më pyeti me se po merresha aktualisht iu përgjigja se po shkruaja diçka për prishjen me sovjetikët.,
Në të vërtetë kisha filluar punën për romanin “Dimri i madh”, por në përgjigjen time, në vend të fjalës “roman” thashë “diçka” dhe këtë e bëra pa menduar, si një mbrojtje instiktive nga që ende s'isha i sigurt se do ta përballoja temën e madhe së cilës i kisha hyrë.
Për fat, apo ndoshta nga që unë i thashë fjalët nëpër dhëmbë, shokut Enver nuk i tërhoqi vemendjen ky detaj.
- Hm, sovjetikët, - tha ai. E ke lexuar në azhanse ç'ka thënë ditët e fundit Radio-Moska për ty? - dhe qeshi me të madhe.
Unë e kisha lexuar dhe ishte vërtet për të qeshur. Midis marrëzive të tjera, Radio-Moska në një nga emisionet e saj kishte thënë se gjithë shkrimtarët seriozë shqiptarë e kishin bojkotuar letërsinë dhe nuk shkruanin më në shenjë mallëngjimi dhe proteste për prishjen me sovjetikët. Për të mbush boshllëkun e krijuar, vazhdonte Radio-Moska shteti shqiptar kishte nxitur ca pseudoshkrimtarë të rinj si një farë I. Kadare me shokë, që të shkruanin e të botonin veprat e tyre që ishin aq skematike e pa kurrfarë vlere artistike, sa që u ngjanin kryeartikujve të gazetave.
Nuk më kishte shkuar mendja se kjo mendjelehtësi e Radio-Moskës do të më bënte një shërbim të madh e të pa pritur: hapjen prej shokut Enver të bisedës se çfarë kish ndodhur në Moskë dhjetë vjet më parë.
Pas të qeshurës, ai u mvrenjt dhe tundi kokën ngadalë, si të thërriste një kujtim jo të këndshëm.
Pastaj ndërsa pinte kafenë, filloi të fliste me një ton ndryshëm nga ai që kishte folur gjer atëherë, të rëndë e menduar. Ai foli për udhëtimin e tij në Moskë atë dimër pa harruar dhe për disa nga takimet e tij me “hrushovianët” duke bërë krahasimin e tyre me takimin e parë me Stalinin. Pastaj tregoi një episod me Kosiginin në darkën e Kremlinit në prag të mbledhjes dhe kalimthi diçka për vilën ku ish rezidenca e delegacionit tonë, për “vizitat” e mysafirëve të natës, Mikojanit, Torezit e të tjerë.
Do të dëshiroja që ai të fliste me orë të tëra për këtë, po për fat të keq ëndrra ime për të dëgjuar sa më tepër hollësi nga ngjarja monumentale, personazh qendror i së cilës ishte ai vetë, qe e shkurtër. Shoku Enver hapi një bisedë tjetër, dhe unë s'pata guxim ta pyesja për Moskën.
Më vonë, gjatë procesit të punës për romanin unë shfrytëzova gjallërisht arkivat, u njoha me dokumentet e Partisë, me procesverbalet e Mbledhjes së Moskës, si dhe me dëshmitë e ndryshme të personelit, sidomos të fjalimit të shokut Enver, të porosive, shënimeve të tij në marxhinalet e faqeve, të kurbua¬ra lart ose poshtë për arsye të ngushticës së vendit, të cilat u ngjanin degëve të lisave që i lëkund stuhia. Dhe vërtet në të gjitha ato fjalë, replika, rreshta e shënime ndihej fuqishëm stuhia e kohës.
E megjithatë duhet ta them se biseda e rastësishme e sho¬kut Enver më dha mua si shkrimtar diçka të pazëvendësueshme ¬nga asgjë tjetër për romanin që po shkruaja. Krejt atmo¬sfera e pjesës së dytë të veprës me nëntitullin “Mysafirë në kështjellë”, vizioni i përgjithshëm i saj, ngjyrat, simfonizmi, tragjizmi dhe pesha e saj, e kanë zanafillën e tyre te ajo bisedë e udhëheqësit. Në bisedën e tij kishte një kolorit të jashtëzakonshëm: me një frazë apo një nënvizim ai jepte rrë¬zëllimin e llampadarëve të festës mbi darkën e Kremlinit, apo detajet tinzare mbi fytyrën e Mikojanit, qetësinë monumentale darkës me Stalinin apo komicitetin e figurës së Hrushovit. Dhe mbi të gjitha biseda e tij, sado e rastit të ishte, ngër¬thente fuqishëm gjithë dimensionet e dramës.
Më vonë, kur puna për romanin po avanconte, disa shokë të mi shkrimtarë më sugjeruan të kërkoja mundësinë për një takim me shokun Enver, por unë nuk guxova ta bëj këtë; kisha gjithmonë druajtjen se mos nuk e mbaja dot premtimin për të realizuar një vepër që të ishte e denjë për ngjarjen e madhe, kisha dhe një arsye tjetër, edhe më të rëndësishme. Unë kisha punuar në shtypin letrar dhe e dija se shoku Enver e kishte ndaluar në mënyrë të prerë të shkruhej për figurën e tij. Në qoftë se unë do të arrija të realizoja një takim me të për veprën që po shkruaja, ç'do të ndodhte sikur ai, gjatë bisedës, të merrte vesh se unë e kisha atë personazh qendror historik në romanin tim? Ai do ta ndalonte një gjë të tillë dhe kjo do të ishte një katastrofë për romanin tim.
Po le të kthehem te takimi me shokun Enver.
Pas bisedës për Moskën, ra fjala për fuqinë shpirtërore të popullit tonë dhe për lashtësinë e tij. Më pyeti nëse e kisha lexuar një libër të francezit Zaharia Majani për etruskët dhe gjuhën shqipe, dhe kur unë i thashë se e kisha dëgjuar, por nuk e kisha lexuar më tha se do të ma jepte. Dërgoi dikë ta merrte, duke i thënë:
- E kam lënë sipër oxhakut.
Biseda u bë prapë e lirë dhe e gëzueshme dhe në një çast u kthye përsëri te Gjirokastra, te Sokaku i të marrëve, qe ishte ndoshta rruga e vetme në botë me këtë emër dhe që ne e njihnim aq mirë, si edhe te plakat e mençura, në kundërshtim me emrin e sokakut, të shtëpive gjirokastrite.
- Vetëm nga tregimet e tyre për mënyrën e ndriçimit të shtëpive, për futjen e vajgurit apo evoluimin e llampave mund të nxjerrësh përfundime interesante të karakterit social- ekonomik, - tha shoku Enver.
I habitur dëgjova të fliste për to, në një mënyrë që nuk e kisha lexuar asgjëkundi.
(Pasi u ktheva në shtëpi dhe shënova në një fletore gjithçka që dëgjova prej tij për ngjarjen e Moskës, në një flete të veçantë shënova “Projekt për një novelë. Në formë kronike. Vajguri, kripa, jetët, vdekjet, gjyqet, ekonomia, breznitë”. Ishte bërthama e novelës që shkrova më vonë “Breznia e Han¬konatëve”, e cila ishte veçanërisht e dashur për mua, veç të tjerash, edhe për historinë e gjenezës së saj).
Kishim ardhur për një vizitë të shkurtër pasdite dhe ora po shkonte 8.30. Megjithëse kishim dëshirë të madhe të rrinim ende, ne morëm leje të largoheshim. Para se të iknim shoku Enver na dhuroi gjithashtu librin e Zaharia Majanit “La fin du mistère etrusque”.
Ishim në këmbë në çastin që do të ndaheshim kur ai i tha shoqes Nexhmije:
- Shko në bibliotekë dhe zgjidh diçka tjetër.
Shoqja Nexhmije u kthye pas pak me veprat komplete të Balzakut në frëngjisht.
- O, e mbushe me Balzak! - bëri shaka shoku Enver.
Ishte shakaja e hollë e njeriut të informuar në mënyrën më të plotë për diskutimet që bëheshin kudo në botë lidhur me ra¬portin midis letërsisë realiste të shekullit XIX dhe asaj ba¬shkëkohore, diskutime në të cilat Balzaku ishte në qendër të kundërvënieve dhe që nuk kishin kaluar pa një farë jehone edhe te ne.
Duke e falënderuar për librat e dhuruar, unë i thashë shokut Enver se pavarësisht se isha shkrimtar bashkëkohor, e pëlqeja shumë Balzakun.
- Po si do t'i ngrini gjithë këto libra? - tha shoku Enver kur po ndaheshim. Ai iu drejtua shoqes Nexhmije: -¬Shiko për një makinë për t'i çuar mysafirët gjer në shtëpi.
Këto ishin çastet e fundit nga ky kujtim i paharruar.

Ismail Kadare

(Nxjerrë nga libri “Kujtime për Enverin” 1988)

3. Reflektim

Sot eshte 11 prill. 24 vjet me pare vdiq Enver Hoxha. Eshte nje dite pervjetori, per ca ashtu, dhe per ca keshtu. 24 vjet pas vdekjes se Enver Hoxhes, dhe 19 vjet pas renies se Diktatures, ne, pjellat e atij sistemi, e gjejme veten duke celebruar "The survival of the fittest". Dikur, the survival of the fittest, Kadareja shembulli par excellence, beri te mundur qe duke u lene te perdorej, te perdorte vete sistemin per te rritur "fittnesin" e tij. Ne te vertete, nuk ishte vetem Kadareja por e gjithe elita shqiptare - elita qe vete sistemi e seleksionoi per te tille, i dha forme, e perdori dhe e la ta perdorte.

E vertete, Kadare, nuk ishte disident. "Une nuk jam disident. Une nuk isha idiot te vija jeten time dhe ate te familjes sime ne rrezik" – tha Kadare, në 24 shkurt, në Kaufleute Zürich. Ishte ftuar per promovimin e librit të tij të fundit, per të cilin nuk tha asnje fjale. Pas leximit rutine të një pjese të zgjedhur, vijoi një monolog 1 oresh ku Kadare denoncoi diktaturen, ku u irritua perseri qe Enver Hoxha, të cilit i kushtoi jo pak rreshta, të cilin ua shiti publikut per heroin e radhes (takimi me komandantin, sa mbreselenes), e mbante veten per intelektual. E tmerrshme. Sigurisht, Kadareja nuk ishte idiot, në fakt, asnjeri nga ne: si pjese e biologjise, homo sapiens sapiensi, u pershtatet, adoptohet kushteve rrethanore dhe perpiqet te beje me te miren per te mbijetuar vete, per te riprodhuar, per te siguruar mbijetesen e pasardhesve. Kjo eshte me se e kuptueshme. Pikerisht, se mungonin idiotet, se idiotet u kastruan, se idiotet nuk ishin model, se homoja ishte me e fuqishme se sapiensi, ne perjetuam, ndertuam ate sistem qe pastaj polli keta bij; edhe mua, edhe ty.

Ne ishim te gjithe bashkefajtore dhe bashkevuajtes. Por, te gjithe jemi vene ne gare per te qene bashkevuajtes: te gjithe! Krimineli i djeshem, spiuni, elita qe u perdor dhe perdori - qe heshti, te rinjte e enverit. Te gjithe sot tregojme dhe denoncojme diktaturen, jemi ne kerkim te metafores me te forte, te ekzotikes me terheqese. Pak a shume si ne garen e xhungles nga ku therrasim: I am a superstar, get me out. The survival of the fittest. Askush nuk do te kete te beje me "bashkefajtorin" - kjo eshte thjesht alibia per te folur ne publik, per t'u rreshtuar prane bashkevuajtesit tjeter.

Si bij te ketij sistemi ne nuk bejme asgje me shume se celebrojme modelet qe na formuan: the survival of the fittest. Eshte ky model qe mbizoteron sot ne shqiperi akoma, eshte akoma modeli qe ju mesohet te rinjve. Ashtu si dikur, i riu i sotem eshte pa zgjedhje, ashtu si dikur i riu i sotem preferon homon sesa sapiensin, ashtu si dikur, per te qene survival of the fittest, i riu behet pjese e pushtetit, perdoret dhe e perdor.

Kemi nevoje per idiotet, per ata qe e bejne homon sapiens, per ata qe cojne mendimin perpara, per ata qe nuk duan të jene thjesht „The survival of the fittest“, per ata qe avantazhin e homos sapiens sapiensit per të menduar, nuk e abuzojne duke e vene në funskion të fittesit të tij personal. Kemi nevoje per idealiste, per njerez të principeve, per njerez qe udhehiqen nga morali: per njerez me shtylle vertebrore. Kur ky model të ravijozohet si alternative në Shqiperi, ndoshta mund t’ja lejojme vetes vanitetin per t’u perhumbur mbas estetikes se fjales dhe per t’u harruar.

Per sa kohe qe në nuk jemi aty, le të vazhdojme të bejme ate qe jemi duke bere – le te flasim per historite me zhurmues. Kjo leter, reale apo jo, eshte një episod (nga ata qe nuk e kerkon kush), thjesht një episod i trashegimise qe mbartim mbi vete- Le të qeshim, ashtu sic qeshim e argetohemi me episodet e deritanishme. Kjo eshte anektoda e radhes. Une jam bashkevuajtesi i radhes, rrefuesi i radhes i historive me zhurmues.

Duke pritur per idiotet.

Selfmade Radio