Se fundi, teksa kerkoja te perktheja nje fjale gjermane ne shqip, duke shfletuar neper fjalorin Gjermanisht-Shqip me autore Wilfried Fiedler & Ardian Klosi, syri me kapi fjalen gjen. Ne kete fjalor, perkthimi i kesaj fjale nga gjermanishtja ne shqip ishte i dhene si me poshte:
Gen [ge:n] (-s; e) n ---> gen (shqip) (Wilfried Fiedler & Ardian Klosi, Wörterbuch Deutch-Albanisch, Langenscheidt Verlag, 1997, faqe 267)
Perkthimi ne shqip si gen me konfuzoi, sepse besoja se ne shqip nuk i themi gen por gjen. Prandaj, per t’u sqaruar, hapa „Fjalorin e shqipes se sotme“, Akademia e Shkencave e Shqiperise, Instituti i Gjuhesise dhe Letersise, Botimet Toena, 2002, dhe ja ku e gjej:
GJEN, ∼ i, m, sh. E, ET, biol, Element perberes i kromozomeve te berthames qelizore, qe eshte percues i tipareve te trashegueshme ne organizmin pasardhes. Teoria e gjeneve. (faqe 429)
Pra, eshte gjen dhe jo gen. Me duket e cuditshme qe A. Klosi te kete preferuar gen ne vend te gjenit, dhe me duket akoma me shume e cuditshme kur kujtoj, se ne vitin 1997 fjala gjen nuk ishte e panjohur ne Shqiperi: ne degen e biologjise gjeni studiohej ne lenden e gjenetikes, ashtu sic studiohet edhe sot.
Mbas cudise se pare, cudia e dyte vjen nga perkufizimi i fjales gjen ne fjalorin e Institutit te Gjuhesise: „Element perberes i kromozomeve te berthames qelizore.“
Se pari, perdorimi i fjales element perberes te krijon idene se kromozomin e perbejne shume elemente dhe gjeni eshte nje prej tyre. E vertete: Kromozomin e perbejne shume elemente, por gjeni nuk eshte nje nga keta: gjeni eshte nje fragment kromozomi, eshte nje njesi, nje njesi qe mbart nje informacion te trashegueshem.
Se dyti, eshte e vertete: gjenet gjenden ne kromozomet e berthames qelizore. Por, kjo eshte vetem gjysem e vertete; sepse gjenet nuk gjenden vetem ne ADNne e berthames, ata gjenden edhe ne ADNne e mitokondrise; nje organel qe ndodhet ne citoplazme. Kjo eshte arsyeja qe ne shumicen e fjaloreve fjala gjen zakonisht perkufizohet: Gjeni eshte njesia e trashegimise.
Cudia e trete: Teoria e gjeneve. (Element perberes i kromozomeve te berthames qelizore, qe eshte percues i tipareve te trashegueshme ne organizmin pasardhes. Teoria e gjeneve.)
Teoria e gjeneve? Cila eshte kjo? Kush e ka formuluar? Kur? Une guxoj te them qe teoria e gjeneve nuk ekziston. Ne ndryshim nga fizika ku kemi, te themi, Teorine e relativitetit, ne gjenetike nuk ka teori gjenesh. Bile, mbas zhvillimeve te vrullshme te gjenetikes molekulare, sot eshte i veshtire edhe vete perkufizimi i gjenit; sepse ne kontekste te ndryshme perkufizohet ndryshe. Gje qe do te thote, qe perkufizimet per gjenin qe sot zgjidhen te perdoren neper fjalore, jane perkufizime minimale.
Nuk jane vetem pasaktesite qe me bejne pershtypje, por edhe fakti qe fjalori i shqipes se sotme eshte jashte zhvillimeve te sotme te gjenetikes. Nuk ka asnje fjale kyce qe te te orientoje drejt stadit te sotem te njohurive, drejt aplikimeve aktuale te fushes. Struktura e gjenit, shprehja e gjenit, klonimi i gjeneve, trashegimia e gjeneve, manipulimi i gjeneve, terapia e gjeneve – jane fjylekyce qe nuk perdoren vetem ne rutinen e nje laboratori te specializuar te fushes, por i gjen rendom edhe ne median e perditshme.
Nje faqe me mbrapa, fjalori jep shpjegimin e fjales gjenetike:
GjENETIK/E, ∼ f. Dege e biologjise qe studion zhvillimin e organizmave nga pikepamja e trashegimise se tipareve dhe e ndryshimeve te tyre; lende mesimore qe jep njohurite e kesaj shkence ne shkolle. Gjenetika e pergjithshme. Gjenetika e bimeve (e kafsheve). (faqe 430)
Per mendimin tim, edhe ky perkufizim eshte i pasakte: me zhvillim te organizmave nga pikepamja e trashegimise sot merret fusha e quajtur "Biologjia e zhvillimit" (developmental biology). Gjenetika, ne te kundert, perkufizohet rendom si: fusha e biologjise qe studion strukturen dhe funksionin e gjeneve, trashegimin e tyre ne organizmin pasardhes. Si fjale kyce per ta ilustruar une do kisha permendur: Gjenetika e popullatave, Gjenetike molekulare, Gjenetika e kafsheve, Gjenetika e bimeve, Gjenetika e njerezve, - per te bere, si ne rastin e gjenit, lidhjen me stadin aktual te zhvillimeve gjenetike sot.
