Për hir të veprës, vetes dhe lexuesit

Lexova së fundi një libër të Dürrenmattit, "Premtimi" (në origjinal, Das Versprechen"). Eshtë një libër i njohur i tij, i filmuar (realizuar shumë mirë) edhe nga Sean Penn para disa vitesh, nën titullin "The pleadge". Nuk e kam lexuar librin në origjinal dhe subjektin e tij e njihja nga filmi i sipërpërmendur. Pra, librin e lexova pas filmit dhe jo nga origjinali, por nga përkthimi në shqip. Përkthyesi i librit është Ardian Klosi, i cili këtë herë nuk e ka shkruar emrin e tij në kapak të librit, duke ja lënë këtë nder vetëm Dürrenmattit; koston e përkthimit të "Premtimit" e ka mbuluar "traduki", kurse koston e botimit "Prohelvetia" (po i përmend faktet e kostos se m'u duk kuriozitet që mbulimi i kostos së botimit të librave të një shtëpie botuese të bëhet nga fondacione dhe jo nga vetë shtëpia botuese, në këtë rast, K&B. A është edhe vetë shtëpia botuese, në një rast të tillë, një lloj fondacioni, me një mision të caktuar kulturor, por pa qëllime fitimi?).

Klosi është munduar të bëjë diçka të re, më duket mua, të fusë një traditë të re, atë të ilustrimit. Them e re, e mbase gabohem, sepse nuk më kujtohet që në rininë time, apo për kohën që kam jetuar e jetoj në realitetin shqiptar, që librat artistike që kam lexuar të kenë pasur ilustrime me skica vizatimore (ato për fëmije, po). Ilustrimi i librave artistike me vizatime është një traditë që e kam hasur në realitetin gjerman të librave për të rinj të viteve 1950-1960, kurse sot ndeshet rrallë.

Dürrenmatti vetë ka pikturuar, dhe jo keq, e megjithatë, romanet e tij, me sa di, nuk i ka ilustruar me vizatime, edhe pse thuhet që skicimin e ngjarjeve ai fillimisht e bënte në formën e vizatimeve përpara se ta hidhte në makinën shtypëse në gërma. Kush e ka ilustruar atëherë përkthimin e Dürrenmattit në shqip? Gëzim Qendro. Përse jo, xhanëm? - mendova! Mbase Klosi e ka parë një botim të tillë të Dürrenmattit si një mundësi për ta bërë më tërheqës, më të prekshëm për të rinjtë, për ta ofruar të riun tek libri. E mbase jo vetëm të riun, edhe më gjerë. Si një vlerësues i letërsisë së Dürrenmattit dhe letërsisë në përgjithësi, nuk mund të them asgjë, përveçse të duartrokas një qëllim të tillë dhe çdo përpjekje që krijon lexues.

Klosi nuk është përkthyes i keq dhe leximi rrjedh. Merita më e madhe e tij më duket përpjekja për të futur në përdorim fjalë të reja, për të rifutur në përdorim fjalë të harruara, apo dialektizma. Por, për herë të dytë, pas edhe leximit të „Skënderbeut“ të Oliver Schmittit, të përkthyer po nga Klosi (këtë herë me emrin e tij në kapak, poshtë atij të Schmittit), konstatoj se librat që Klosi përkthen dhe i boton vetë kanë shumë gabime ortografike, në mënyrë të pafalshme shumë; ka konstrukte që nuk janë formuluar mirë në shqip, ka lapsuse. Që Klosit si përkthyes mund t'i ndodhin këto gjëra nuk më cudit, i ndodh mbase cdo përkthyesi, dhe ca më tepër kur ai është nën presionin e kohëse dhe mbase edhe të lekut. Ajo që më cudit është kur puna e përkthyesit nuk redaktohet e as nuk korrektohet. Si ndodh që një shtëpi botuese nuk i korrekton dhe redakton librat që boton? Si reagon përkthyesi ndaj një neglizhence të tillë? Vetëm se, përgjigja e këtyre pyetjeve bëhet e sikletshme kur konstaton se përkthyesi është edhe botuesi. Në fund të leximit të „Premtimit“ rimendova atë që kisha menduar pasi mbarova „Skënderbeun“: Shtëpia botuese K&B ka nevojë urgjente të punësojë një korrektor dhe një redaktor, për t'i bërë nder autorëve që përkthen (Dürrenmattit dhe Schmitt, të paktën), vetes dhe  lexuesit, e sidomos të rinjve, lexuesve të së ardhmes (në fakt, mësuesja e letërsisë që ju sygjeron „Premtimin“ si lexim nxënësve të saj, duhet t’ju kërkojë të gjejnë edhe gabimet ortografike. Në një ton më ironik: kjo mund të jetë një rrugë efektive për të mësuar drejtshkrimin më të mirë të gjuhës shqipe nëpër shkolla!).

Por! Mbi të gjitha!

Problematike janë ilustrimet e Qendros. Historia e librit „Premtimi“ ngrihet mbi vrasjen e një fëmije, një vajze të vogël 7 vjeçare. Gjasat duken që „në lojë“ të jetë një kriminel serial, pra, dikush që në intervale kohe të ndryshme përsërit të njëjtin krim, vret një vajzë rreth 7 vjec. Të gjitha janë bionde, me dy gërsheta të gjata dhe veshin fustan të kuq. Skena e krimit paraqitet gjithashtu e ngjashme në të gjitha vrasjet e serisë: vajzat gjenden në pyll (lokalitete të ndryshme), të zhveshura – fustani i kuq hedhur mënjanë -  dhe të copëtuara me një brisk të madh rroje. Vrasësi nuk lë pothuajse asnjë gjurmë (përvecse viktimës). Nuk ka praktikisht asnjë dëshmitar. E vetmja shenjë, gjurmë, është një vizatim, një vizatim që vajza e vrarë në krye të historisë së „Premtimit“ ka bërë një javë para se të vritej dhe që gjendet e varur në murin e klasës së bashku me vizatimet e fëmijëve të tjerë. I gjithë skenari i investigimit ndërtohet mbi këtë vizatim, mbi figurat-simbole të vizatuara nga vajza e vogël.

Edhe ky vizatim  vjen „i riprodhuar“ nga Qendro në librin e përkthyer dhe botuar nga Klosi - mbase me synimin për ta bërë lexuesin e ri shqiptar të ndihet në rolin e komisarit të policisë, të mendojë e të ndjejë me të. Mirëpo Qendro (dhe gjykojeni edhe vetë nga fotografimet që po sjell, këqyrni vizatimin e fëmijës sipas Qendros dhe lexoni në paralel përshkrimin e vizatimit sipas Dürrenmattit, shënjuar me shigjetë të kuqe) nuk e respekton tekstin e librit, dhe sjell një vizatim që, në fakt, është zbrazur nga një pjesë e simboleve që, tek e fundit, janë përcaktues në vetë ndërtimin e plotit të romanit, vizatim që në thelb nuk inspiron për asgjë e që, thjesht, do ta kishte lënë botën letrare pa „Premtimin“, të paktën, pa këtë „Premtim“. Lind pyetja, çfarë roli, për çfarë shërben atëherë një ilustrim, nëse ai nuk është në koherencë me historinë që tregohet në roman? Dhe përsëri: Nëse shtëpia botuese do të kishte redaktuar librin, ndoshta, gabimet e ilustrimeve të Qendros, ashtu si edhe ato të përkthyesit, mund të ishin mënjanuar. 

Eshtë e lavdërueshme përpjekja për të sjelle letërsi cilësore në Shqipëri. Veçse, këto përpjekje duhen kombinuar edhe me përpjekjen për përgjegjësi ndaj veprës, dhe këtu rreshtohen jo vetëm cilësia e përkthimit, por edhe respektimi i vërtetësisë së ngjarjes dhe drejtshkrimi i gjuhës shqipe. Nëse veprat nuk vijnë me një drejtshkrim korrekt, nëse nuk respektohet ngjarja e autorit në ilustrime – atëhere kjo nuk bën asgjë përveçse saboton vetë qëllimin e përkthyesve dhe të shtëpive botuese për të ftuar lexuesin tek libri i mirë e për të krijuar tradita të reja leximi. Që një papërgjegjësi e tillë konstatohet tek dy individë të artikuluar të kulturës shqiptare është zhgënjyese.